Бамба (орамат)

Бамба (орамат)
Бамба (орамат)
	; Барбадосан бамба (Gossypium barbadense). «Köhler’s Medizinal-Pflanzen» жайнин тӀиера ботаникан сурт, 1887
Ӏилманан классификаци
Домен:	Эукариоташ
Дуьне:	Ораматаш
Дакъа:	Magnoliopsida
Къеп:	Malvales
Доьзал:	Malvaceae
Бухара доьзал:	Malvoideae
Триба:	Gossypieae
Тайпа:	Gossypium
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
	Gossypium L., 1753
Синонимаш
	Erioxylum Rose & Standl.; Ingenhouzia DC.; Notoxylinon Lewton; Selera Ulbr.; Sturtia R.Br.; Thurberia A.Gray; Ultragossypium Roberty;
Кепаш
	хьажа йоза …йерриг 39-40 кеп
ITIS	21709
NCBI	3633
EOL	61160

Бамба (лат. Gossypium) — Мальвин (Malvaceae) доьзалан тайпа. Дечиган, бецан, дуккха шерийн, шина шеран, цхьаьна шеран ораматаш, схьадевлла Азин, Америкин, Африкин, Австралин тропикин а, субтропикин а кӀошташкара. Промышленностан масштабашкара культурин кепаш кхиайо дерриг дуьненахь а эханг ден ораматаш санна. КӀадин промышленностан ораматийн тайнийн хьост ду. The Plant List (2013) хаамийн базица, тайпанна йукъатуху 54 кеп^[1].

Ботаникин сурт хӀоттор нисйе бӀаьра

Бамба тайпанан кепаш — цхьаьна йа шина шеран бецан орамат 1—2 м лекха а йолуш, чӀогӀа геннаш долуш гӀадца. Ораман система чӀун, орам лаьттах боьду 30 см сов, цхьацца сортийн кхаа метре кхочу.

ГӀаш рогӀера, йеха гӀожмаш йолуш, дукха хьолехь 3—5-ларин.

Заза цхьалха, дукха, бес-бесара. Зезаг лаьтта кхаа — пхеа шуьйра чучча летта жаз долу зазанах а, шала пхи церг йолу баьццара кедалгах а, цунна гуонаха йу кхо жаз долу тӀехьарчорг, иза дуккха а йеха йу кедалгал. Дуккха а йолу дургалш вовшаххотта биргӀа хуьлий.

Зазан формула: $\ast K_{3+(5)}\;C_{5}\;A_{(\infty )}\;G_{({\underline {5}})}$ ^[2]

Стом — бот, наггахь алсама гоьрга, кхечу меттигашкахь овалан, 3—5-декъан, эттӀа неӀарца йохаллехь, цунна йукъахь дуккха а таьӀна-боьра тӀехула кӀеда хьийзина месаш — бамба болу хӀуш. Къастайо шина кепара бамбин месаш. Уьш хила тарло йеха а, кӀеда а йа йоца а, чо болуш а — цунах олу линт, бамбин месаш. ХӀу тӀехь, сорте а, кхиоран хьоле а хьаьжжина хила тарло ший а тайпана месаш, йа йеккъа йеханиш. Акха кхуьучу кепийн йеха месаш йац. Луьста чкъоьро къевлина бамбин хӀун чохь йу зӀийдиг, иза лаьтта жимачу орамах а, шина хӀунан декъах а.

Классификаци нисйе бӀаьра

Бамбин кепаш дукха хилар а, климат, латта хийцаделча чӀогӀа атта хийцайалар а, тайп-тайпана кепаш а, цхьацца меженаш а кхечаьрга дуьхь-дуьхьала дургал иэдарца дехьайалар а бахьнехь, хуьлу керл-керла кепаш. Цундела ботаникаш классификаци йина, Gossypium тайпа Ӏилманийн а, нисса билгалчу кепашца декъа гӀертаро йехачу заманахь аьтту ца баьккхира. Линнейс лорура йерриг 3 – 6 кеп, Парлаторес 7 кхаччалц, Декандола 13 кхаччалц. Цхьаццаммо йагарйора 42, 52, кхин 88 кеп. Кхечара, масала, М. Дж. Ватса, ши кеп бен къобал ца йора: америкин а, азин а, уьш физиологица иэн ца йалало. Ройла коьрта йиъ кеп бен къобал ца йора, цуьнан классификаци йехачу хенахь лорура йуьззина кхачаме.

Схьабалар нисйе бӀаьра

Бамбин культура схьайаларан ши очакх билгалайаккхар тӀеэцна. Диттакепара а, бецакепара а бамбин даймох, хила тарло, ХӀинди. Кхин культурин кепаш — барбадосан а, ма-барра а бамба, тарло, Америкера баьлла хила а, амма цул тӀаьхьа шуьйра баржина хила а.

Генетикин модификацеш нисйе бӀаьра

Бамбин генетикин модификацийн (ГМ) Ӏалашо йу гербицид-толеранталла (ГТ): культурин ораматашна хаъал зулам деш йолу гербицидийн вон Ӏаткъам лахбар, кхин а асарна алсамо эвсара тидам бар. ГМ-бамбина оьшу оригиналан орамател 80 % кӀезга пестицидаш.

Модификацийн шолгӀа агӀо — энтомоцидан, йа инсект-чӀогӀа культураш (ИЧӀ), церан ду зуламе сагалматийн вуон Ӏаткъаманна дика дуьхьала латтар. 2006 шарахь и дуьхьала латтаран чӀогӀалле кхочу цхьаьна хьесапца — Bacillus thuringiensis (Bt) латтан бактерийн ген чуйилларца^[3].

ГМ-бамба йукъабалоран динамика АЦШхь, 1996—2004 шераш
	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
ГТ-сорташ, %	2	11	26	42	26	32	36	32	30
ИЧӀ-сорташ, %	15	15	17	32	15	13	13	14	16
ГТ/ИЧӀ-сорташ, %	-	-	-	-	20	24	22	27	30
Дерриг ГМ-сорташна бухахь, %	17	26	43	74	61	69	71	73	76
Йерриг майда, млн га	5,9	5,6	5,4	6,0	6,3	6,4	5,6	5,6	5,5

Геральдикехь нисйе бӀаьра

Бамбин сурт ду Узбекистанан, Таджикистанан, Туркменистанан, ГӀиргӀазойчоьнан, ХӀиндонезин, Къилбаседа Македонин, Танзанин, Угандин, кхин а Сент-Винсент а, Гренадинийн хӀосташна тӀехь, Пакистанан а, Анголин а эмблемашна тӀехь.

Цул сов, бамба бу тайп-тайпана мехкийн цхьацца регионийн гӀаланийн, муниципалитетийн, некъийн, кхолламийн хӀосташна тӀехь.

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

↑ Gossypium Архивйина 2021-01-12 — Wayback Machine // The Plant List (2013). Version 1.1.
↑ Андреева И. И., Родман Л. С. Ботаника. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Колос, 2005. — С. 399. — 528 с. — ISBN 5-9532-0114-1.
↑ Мелик-Саркисов С. О. Биотехнология в аграрном секторе США: Экономика развития. — Гл. 5.

Литература нисйе бӀаьра

Хлопчатник // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Хлопчатник // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Хьажоргаш нисйе бӀаьра

Хлопчатник — статья из энциклопедии «Кругосвет».
История хлопководства
Хлопчатник мохнатый Архивйина 2013-06-08 — Wayback Machine

[1] Gossypium Архивйина 2021-01-12 — Wayback Machine // The Plant List (2013). Version 1.1.

[Andreeva-2] Андреева И. И., Родман Л. С. Ботаника. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Колос, 2005. — С. 399. — 528 с. — ISBN 5-9532-0114-1.

[3] Мелик-Саркисов С. О. Биотехнология в аграрном секторе США: Экономика развития. — Гл. 5.

[1]

[2]

[3]