Геосфера
Геосфера (схьадаьлла желт. γῆ — Дуьне а, σφαῖρα — горгал) — планета Дуьне кхуллу сферин чкъоьрнаш (цахедда а, хедда а).
| Геокхоченаш |
 |
| Чоьхьара: |
|---|
| • Чкъор |
| - Континентан |
| - Ӏапказан |
| • Манти |
| - Астенокхоче |
| - ТӀехулара |
| - Лахара |
| • ХӀоъ |
| - Арахьара |
| - Чоьхьара |
| Арахьара: |
| • Литокхоче |
| - Стратикхоче |
| • Гидрокхоче |
| • Атмокхоче |
| - Стратокхоче |
| - Мезокхоче |
| - Термокхоче |
| • Ионокхоче |
| • Магнитокхоче |
| = Экзокхоче |
| Комплексан: |
| • Географин |
| • Биокхоче |
| - Биогеокхоче |
| - Экокхоче |
| - Педокхоче |
| • Криокхоче |
| - Гляциокхоче |
| = Барикхоче |
| = Тектонокхоче |
| Антропогенан: |
| Ноокхоче |
| Антропокхоче |
| Технокхоче |
| Какокхоче |
| Дуьненан хӀоттам |
Сурт хӀоттор нисйан
Геосфераш хьалхий-тӀаьхьий хийцало, Дуьненан йуккъера дӀасайоьду, уьш вовшех хьакхало (чучча йоьду) шортенехь а, хенашкахь а (цхьаьна геосферера кхечуьнга дехьайолу), амма шен кхоллайаларехь а, болхбарехь а шен лаамехь йу.
Геосфераш вовшашца уьйранаш йолуш йу, кхуллу цхьаьнаэшшара динамикин система[1].
Истори нисйан
Дуьненан хьолех лаьцна дуьххьара жамӀ дина, геосферийн синтетикин концепци кхоьллина геолого Э. Зюсса, цхьа могӀа ойланаш аратеттина географо А. Геттнера.
Россехь Ӏаламан зонаш глобалан масштабехь кечйина В. В. Докучаевс[2].
Тайпанаш нисйан
Масех коьрта геосфера билгалйаккха мегар ду:
| Геосфера | Кхоьллина млрд шо хьалха |
Хьелаш |
|---|---|---|
| Литосфера | 4.0 | Силикатан чкъор (ладам еду охьахевшина породаш кхоллайалар — 3.8 млрд шо) |
| Гидросфера | 4.0 | Хин чкъор |
| Педосфера | 1.0 | Лаьттан чкъор (геосферийн шед, латта тӀера а, хишшан бухара а биокосан система) |
| Биосфера | 3.5 | Дахаран пардо (дийна хӀума) |
| Атмосфера | 4.0 | Газан чкъор |
| Ионосфера | 3.5 | Атмосферин лакхара ионаш йина чкъор (башха къастало) |
| Магнитосфера | 3.5 | Дуьненан магнитан аре (кхечу геосферийн лардаран чкъор) |
- Кхин тӀе геосфераш
Цхьацца Ӏилманчаша къастайо адаман гӀуллакхца уьйр йолу шолгӀа (антропогенан) геосфераш:
- Антропосфера — сурт хӀоттийна Д. Н. Анучина, 1902
- Ноосфера — сурт хӀоттийна В. И. Вернадскийс, 1944
- Социосфера — сурт хӀоттийна Ю. К. Ефремовс, 1961
- Техносфера
Вайн планетийн хӀоттаман анализ йаьккхича къастало комплексан (хӀоттаман):
- Биогеосфера — педах тера хьалхара геосфера йа хӀокху заманан глобалан экосистема. Н. А. Солнцевс ландшафтйовзарехь къастайора фитосфера а, зоосфера а.
- Гляциосфера а, Криосфера а — Дуьненан шен чкъор (Гуттаренна а гӀорол, ша, ло, йис)
- Ӏапказсфера — хӀордийн а, Ӏапказийн а хин геосфера[3].
- Педосфера — лаьттан а, саззан а чкъор.
- ДӀайоьллина биосфера — лаьттан бухара кӀоранаш, сланцаш, кир-маьӀда.
Геосферийн хьакхало а, вовшашца уьйр хуьлу а Ӏаламан цхьаьнатоьхна хьелаша, къастайо спецификин сфераш йа чкъоьрнаш:
- Географин чкъор
- Экосфера
- кхин дерш.
Дуьненан геосферех лаьцна Ӏилманан йукъайоьду геосферологи, ноосферологи, кхин йерш а. ХӀора геосфера, тайп-тайпана тӀегӀанашкахь, Ӏамайо ша долчу Ӏилмано йа Ӏилманан агӀоно ( геологин циклан Ӏилманаш).
Хьажа кхин а нисйан
Литература нисйан
- Круть И. В. «Введение в общую теорию Земли». — М.: Мысль, 1978. — 368 с.
- Ласточкин А. Н. Системно-морфологическое основание наук о Земле (Геотопология, структурная география и общая теория геосистем). — СПб.: Издательство НИИХ СПбГУ, 2002. — 762 с. — ISBN 5-7997-0450-9.
- Ясаманов Н. А. Основы геоэкологии. Учебное пособие для вузов. — М.: ИЦ «Академия», 2003. — 352 с. — ISBN 5-7695-1043-9.
Хьажоргаш нисйан
- Геосферы — всё о геологии.
- ↑ Добровольский Г. В., Карпачевский Л. О., Крискунов Е. А. Геосферы и педосфера. М: ГЕОС, 2010. 190 с.
- ↑ К учению о зонах природы, 1899
- ↑ Степанов В. Н. Океаносфера. — М.: Мысль, 1983. — 270 с.