Википеди

ГӀиргӀа

ГӀиргӀа[1] (лат. Aquila chrysaetos) — куьйранийн доьзалера экха олхазарех уггаре девзачех цхьаъ, уггаре доккханиг эрзу. Даьржина Къилбаседа эхигехь, деха дукхах дерг лаьмнашкахь, кӀезиг деха йиллина аренан ландшафташкахь. Гена долу нах бехачу кӀошташна, адаме шен сагатдайта лууш дац. Ареалан доккхахчу декъехь цхьана меттиге бен туху, деха шишша цхьаьна бена чохь, къилбаседехьа а, лекха лаьмнашкахь а дехаш дерш кхелха кӀезиг ло долчу кӀошташка. Толлу тайп-тайпана экханашна, дукха хьолахь пхьагалшна, дехкашна, дукхачу тайпана олхазаршна. Наггахь тӀелета уьстагӀашна, эсашна, сен кӀорнешна. Бен бо дитт тӀехь йа тӀекхача хала долчу тархаш тӀехь. Тевнахь, дукха хьолахь ши хӀоа хуьлу, амма дукхах дерг цхьа кӀорни бен дийна ца дуьсу. Йуккъера Азехь гӀиргӀанаш цхьогалшна, пхьагалшна, наггахь берзлошна, хьехашна промыслан толлуш леладо.

ГӀиргӀа
Ӏилманан классификаци
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Aquila chrysaetos (Linnaeus, 1758)
Бухара кеп
Ареал
сурт

     Охьахевшина популяцеш      ДӀакхелха популяцеш

     Ца дебачу заманахь хаало
Ларйен статус
Российн цӀиен жайна
наггахь хуьлу тайпа
Тайпанах хаамаш
ГӀиргӀа
сайт тӀехь ААӀТИ

ТӀаьхьарчу бӀешерашкахь гӀиргӀа дайна хьалха даьхначу дукха кӀошташкара — цуьнан бахьна хилира массашкахь хӀаллакдар, пестицидаш лелор, урбанизаци, латташ бахаман хьашташна лелор. Тахана гӀиргӀа, европера дукхах долу экха олхазарш санна, пачхьалкхан законашца а, правительствошна йукъара барташца а Ӏалашдеш ду[2]. В частности, ГӀиргӀа имеет статус редкого вида в Красной книге России[3].

Сурт хӀоттор нисйе бӀаьра

ТӀехулара куц нисйе бӀаьра

 
Къуона олхазар — тӀемаш тӀехь йаккхий кӀайдаргаш, кӀай цӀога таьӀна йист йолуш

Уггаре доккха а, онда олхазар ду эрзу — дегӀан дохалла 76—93 см, тӀемаш дӀасадахийтича 180—240 см[4]. Стенаш дикка даккхий хуьлу боьршачарел, церан йозаллин барам 3,8 - 6,7 кг йукъахь хуьлу, ткъа боьршачеран 2,8 - 4,6 кг[4] хуьлу. ЗӀок — эрзучун тайпана: лекха, агӀонаш тӀиера тӀеттӀатаьӀна, мӀар санна охьайирзина. Лаг тӀиера месаш гӀеххьа йеха — иштта хуьлу могильник олхазар. ТӀемаш деха шуьйра, кӀеззиг готта ду схьадовлачехь а, тӀехьарчу пиллагехь а, цундела мох лаьцчи тӀехьара тӀоман йист го сеттина латинан элп S кепара; и амалан башхалла чӀогӀа къаьста къуоначу олхазарийн.[5] ЦӀога гӀеххьа горгдина а, деха а ду кхечу эрзу тайпанчеранчул. ТӀоман шораллин барамца, иза герга ду куьйран эрзунашна, масала, Эрзу-буйдолан, амма цунах къаьсташ шуьйро а, тӀома даьлчи диллина хуьлу мохтухург санна.[6] При парении птица пальцеобразно расставляет передние маховые перья.[7]

 
ГӀиргӀан корта

Доккхачу олхазаран месийн бос хийцало таьӀна-боьрачун тӀиера Ӏаьржа-боьра кхаччалц дешийн бесара месашца коьртан тӀехьа а, лаг тӀехь а, иза бахьнехь ингалсан маттахь цуьнан цӀе «дешийн эрзу» (инг. Golden Eagle) йу. Тилла йаьллачул тӀаьхьа месан наггахь хуьлу шекъан бос, тӀаьхьа дӀаболу иза. Сте а, боьрша а цхьаьна басахь йу. Къуона олхазарш тера ду даккхийчарех, амма къаьста алсама таьӀна месашца (хьалхарчу шарахь дерриг аьлча санна Ӏаьржа), хуьлу «сигналан» кӀайдарг тӀоман лакхарчу а, лахарчу а агӀора, ткъа иштта сирла цӀога, таьӀна асанца йисташкахула. Орнитологашна хетарца, кӀайдаргаш ша тайпа билгало йу йаккхий эрзун дераллех ларйеш йолу, цаьрга ца лало кхин экханаш шайн дозанахь хилчи. Оцу билгалонаша таро ца ло шен бен шен боцу махкахь бан, амма таро ло цигахь даар лаха.[8] ТӀаьххьара бос схьаоьцу 4—6 шо долуш, тӀаьхь-тӀаьхьа хӀора массаза туьлу йоккха кеп схьаоьцуш. БӀаьргаш таьӀна-мокха, зӀок таьӀна, меран дукъ а, когаш а можа. КӀорнеш схьадовлуш кӀайн сиро ачан месаш йолуш хуьлу, иза тӀаьхьа хийцало цӀена кӀайн басца. Когаш ницкъ болуш ду, чӀогӀа онда мӀарашца, кхечу эрзуйн санна пӀелгаш тӀекхаччалц месаш йевлла ду.[5][6][7] Ораллин хенал тӀаьхьара тилар хенаца озийна ду мартера-апрелера сентябрь кхаччалц, цу тӀе цхьайолу тӀоман тӀиера месаш хӀора шарахь а ца хийцало.[9]

ГӀиргӀан йалх бухара кеп билгалйолу, уьш къаьста барамашца а, месийн бесца а (ма-дарра хьажа декъехь Классификаци а, бухара кепаш а).

БӀаьрса нисйе бӀаьра

 
ГӀиргӀан ду чӀогӀа ира бӀаьрса — адаман къегина сурт гучехь, олхазаро къастадо гулделла бес-бесара тӀадамаш.[10]

ГӀиргӀан, кхечу эрзуйн, ткъа иштта куьйранийн а, лечанийн а санна, чӀогӀа ира бӀаьрса ду, амма сирлачу хенахь бен дац. Иштта, масала, пхьагал оцу эрзон го ши километр генара.[11] Сихха объектан барам а, йукъаметтиг а билгалйоккху цхьа могӀа адаптацеш, кхиина эволюци бахьнехь. Даккхий бӀаьргийн таро йу схьаган кхин а доккха сурт бӀаьргана са гойту пардон чохь, ткъа гуттаре доккха серлонна экама клеткийн чордалло до иза цӀена а, къаьсташ а. Цуьнца цхьаьна хӀора бӀаьрга чохь цхьаъ ца хуьлу кхечу дийнатийн санна, ткъа шиъ центран кӀаг — рецепторийн максималан концентрацин зонаш (иштта башхалла йу цхьадолчу кхечу олхазарийн тобанийн, царна оьшу тӀех сов тергонан концентраци — колибри, зимородкаш, чӀегӀардигаш).[12] Башха хӀозкепара дилха сиха фокус до йоӀбӀаьрган едда йоьдучу дийнатан, гучура йан а ца йойтуш — башхалла йевза аккомодации цӀарца.[13] Лелаш долу логан таро йу йухахьовза 270 градусе кхаччалц, бухӀанийн, цуо таро ло хаъал гаран сектор йоккха еш.[14] ЦӀоцкъамаш тӀехула хебарша, экханашна буьрса «оьгӀазе» кеп хуьлийта, бӀаьргаш лардо къегина маьлхан серлонах, ткъа шолгӀа бӀаьрг таӀбаран пардоно бӀаьрга хӀума ца йахийта лахарчу декъехь. Адамашца гӀиргӀан цхьаьна догӀу, наггахь бен йоцу акхаройн бинокулйаран бӀаьрса а, беснаш а — хьалхарчо таро ло цхьаьнатоха шинне а бӀаьрган сурт, кхуллу стереоскопин эффект, шолгӀа тойо билгалйаккхархьама меттаха ца йолу объект меттигера.[13]

ТӀома дахар нисйе бӀаьра

 
ГӀиргӀа тӀомахь

Йуург лохуш ГӀиргӀа дукха хьолахь шортта Ӏа хьаладоьдучу довхачу хӀаваэхь мотт лоьцуш, тӀемаш кӀеззига айина дегӀан тӀехула, V-кепара хьалхадахийтина, ткъа церан жигаралла йуьсу минимум. Талларан кхин хьесап — куьйра санна жимачу локхаллехь шершар. ТӀома дахар дайн а, маневран а, чӀогӀа а, кӀоргера а тӀемаш лестош хуьлу. Эрзуно атта урхалла до чӀогӀа сиха мох хилчи а.[15] Шен ижу гича, ГӀиргӀа цунна тӀаьххье чухьоду, цигахь цуьнан сихаллин барам кхочу 240—320 км/ч.[16]

Аз нисйе бӀаьра

ГӀиргӀан аз

ГӀиргӀа — дукха доьку олхазар дац, дека коьртаниг токан тӀома лелаш, кӀорнешца дистхуьлуш, мохк ларбеш а. Наггахь тӀомахь хеза дуткъа мелодин шок «клюх…».[5] Цул сов, хьоькху эрзушна гергара болу мохь, иза кӀеззиг тера хета жӀаьла летарх, амма — можа тӀуьска олу аьрзу, аренашкара аьрзуно йа орлано санна «къакъ-къакъ-къакъ» ца до.[17]

Даржар нисйе бӀаьра

Ареал нисйе бӀаьра

 
Дечиган ораматан асанал лакхара лаьмнаш — ГӀиргӀа оьшу биотоп йу. Сурт тӀехь — Швейцарийн къоман паркера лаьмнийн панорама.

ГӀиргӀа даьржина доккхаха долчу Голарктикан декъехь. Къилбаседа Америкехь бен бо коьртаниг континентан малхбуза агӀора Аляскера Бруксан дукъан къилбехьа Мексикан йуккъерчу кӀошташка кхаччалц, ткъа иштта, кӀеззига Канадан, АЦШн малхбузехь.[18] Къилбаседа Африкехь деха цхьаццанхьа Мароккон малхбалехьа Тунисе кхаччалц, ткъа иштта ЦӀен хӀордан бердашкарчу кӀошташкахь. Европехь бенийн ареал къорза йу, йоьзна йу коьртаниг къилбан а, йуккъерачу декъан а лаьмнийн кӀоштех, Шотландехь, Къилбаседа Скандинавехь, Кавказехь, Туркойчохь (Азин дакъа а лоцуш), ткъа иштта акъарех Белоруссехь, Балтикайистехь, Россехь. Хаало Латтайуккъерачу хӀордан гӀайренаш тӀаьх — Балеарийн, Корсикан, Сардинин, Сицилин, Критан.[2][7] Азехь даьржина къилбехьа Синайн ахгӀайрен тӀехь, Ӏиракъахь, Иранехь, ОвхӀанехь, Гималайн къилба басешкахь, ломан къилбаседан Мьянмехь, цийн Юньнань провинцехь. Цул сов, бенаш до японин Хонсю гӀайрен тӀехь, хила тарло, Хоккайдохь а, Сикокухь а.[19]

Йаьржина Российн 3/4 махкахь, амма массанхьа а кӀезиг йу, бен бо шишша цхьаьна ховшуш. Хаало йерриг аьлча санна хьуьнан зонехь (хьуьнтундран аса а, Амурйистте йоцург), мехкан къилбехьара лаьмнашкахь (Кавказехь, Саянашкахь, Алтайхь), ткъа иштта Приморьен къилба йистехь Ханка Ӏоман кӀоштахь.[20] Европин декъехь йаьржина къилбаседехьа Колан ахгӀайрен тӀехь 69° къ.-с. ш. кхаччалц, Архангельскан кӀошта кхаччалц, Печоран атагӀахь 67° къ.-с. ш. кхаччалц. Малхбуза Сибрехахь бен туху къилбаседехьа 68° къ.-с. ш. кхаччалц, Малхбален Сибрехахь 71° къ.-с. ш. кхаччалц, Генара Малхбалехь Мали Анюй эркан атагӀе кхаччалц, Анадыран а, Камчаткин а бассейнан къилбаседа декъе кхаччалц.[19]

Миграцеш нисйе бӀаьра

Леладо дукха хьолахь цхьаьна меттигехь долу дахар. Ареалан къилбаседа периферехь бен (55-гӀа параллелал къилбаседехьа[21]) Россехь а, Къилбаседа Америкехь а, олхазарш толлу дийнаташ (масала, дӀамаш) Ӏаьн дӀайийшича, цхьа дакъа ГӀиргӀанаш кхелха къилбехьа, тӀаккха а бенан ареалан йа гена ца йоллуш. Къуона олхазарш алсама кхелха гена, кхечарал хьалха а доьлху, гена а доьлху. Йаккхий эрзуш гӀерта бенашна гена ца йовла, оьшучу хенахь кӀеззига къилбехьа таьӀа. Лаьмнашкахь ГӀиргӀанаш охьакхелха, Ӏай луо кӀезиг долчу атагӀешка. Къилбаседа Америкехь гуьйренан кхалхар долало сентябрехь, йухадерзар февраль болалуш а, тӀаьхьа а.[22]

Деха меттигаш нисйе бӀаьра

 
ГӀиргӀан бен французийн Альпашкара тархаш тӀаьхь.
 
Aquila chrysaetos

Охьаховшу тайп-тайпанчу йиллина а, ах йиллина а адам кӀезиг кхочучу ландшафташка, царна йукъахь тундра, хьунтундра, коллаш евлла меттигаш, лекха гӀад долу базанан а, ийна хьаннаш а диллинчу дакъош долу, аре, ахгӀум-аренан каньонаш. Уггаре а луьста хевшина гунаш долу меттигашкахь а, лаьмнашкахь а, бенийн муьрехь хаало лаьмнаш йуккъеррачура атагӀашкахь, альпийн байнаш тӀехь 3600 м хӀордан тӀегӀанал лакхахь.[18] Аренийн хьаннашкахь дукха хьолахь хоржу тӀе дитташ девлла сфагнуман уьшалийн «гӀайренаш», эркан атагӀан басеш. Бен бархьама а, садаӀа а хоржу, тӀекхача хала долу, тархийн тӀегӀанаш йа даккхий стомма геннаш долу дитташ. Дааран мохк бу бенан тӀиера 7 км радиусехь — дукхаха дерг, уьш шуьйра йиллина, тӀехь пхьагалаш а, дехкий а, кхин даа мегар долу олхазарш долу аренаш йу — масала, уьшалаш, эркийн атагӀаш, хьаькхна а, йаьгна а хьаннаш, верескан эрна латташ а, байданаш.[23] Йуькъачу хьун чохь ГӀиргӀано ца толлу — тӀемаш даккхий хиларо дитташ йуккъехула лела ца долуьйту.[7]

Йуург нисйе бӀаьра

Рацион нисйе бӀаьра

Толлу тайп-тайпанчу олхазаршна, царна йукъахь даккхийнарш а, атта йула меттигерачу хьолашка, билгалчу шеран заманахь. Дукха хьолехь рационехь хуьлу дӀамаш, оьпанаш, пхьагалш, пашбукъаш, скунсаш, уьнтӀапхьидаш (масала, Болгарехь 20 % гергга даар уьнтӀапхьидех ду). Наггахь тӀекхета шел а даккхийчу дийнаташна, коьртаниг цомгашчарна а, кӀорнешна а — гӀелашна, лушна, масаршна, уьстaгӀашна.[2][23]

 
ГӀиргӀано цистина Альпийн дӀамах йисинарг — иза коьрта даар ду оцу экхан бенийн муьрехь Альпашкахь.

Советийн литературехь ГӀиргӀан ижун йукъахь хьахайо тайп-тайпана цоьсту экханаш (дехкий), зуш, хьуьнан салораш, горностайш, тарсалш, цхьогалш, дина дукха хан йоцу къилбаседа сеш, луш. Дукха хьолахь толлу олхазаршна — сира-сийна кхокхарчашна, къоракуотамашна, акха котамашна, кӀайн мошанашна, лекънашна, бедашна, чӀерийлоьцургашна, цӀера гӀезашна, бухӀанашна, куьйранашна.[7][23] Ареалан къилбехьа дуу лаьхьарчий, пхьидарчий, кхин текхаргаш а, латта-хин дийнаташ а. Реза хиларца йуу къен йелларг, шийлачу заманахь муххале а.[2][7] Америкин Монтана а, Техас а штаташкахь бинчу талламашца, Ӏаламехь дийнахь-буса гӀиргӀан даар 1,5 кг жижиг ду.[24] Оьшуш хилча иза хӀума ца йууш пхеа кӀирне йалало.[7]

Талларан кепаш нисйе бӀаьра

 
Ижуца.

Ца дебачу шеран заманашкахь толлу шишша цхьаьна. Даар лацаран говзалла йоьзна хуьлу хенан-хӀоттаме хьаьжжина. Декхна дийнахь гӀиргӀа дукха хьолахь кхозу лакха стиглахь йа куьйра санна лахахула шерша. Кхин талларан вариант амалехь йу кхуьланчу дийнан — кӀело йар, олхазар собарца ларйо шен ижу дитт тӀиера йа тарх тӀиера охьахьоьжуш. Шен ижу гича эрзу сиха тӀемаш детташ чухьоду ижун. Лацаран а, йиеран а хьесап хьоле хьаьжжина хуьлу. Дукхах дерг гӀиргӀано цхьаьна когаца ижу коьрта тӀиера лоцу, ткъа шолгӀачунца букъ тӀиера лоцу, букъадаьӀашк йуо гӀерташ. Наггахь ижун вортан тӀе ира зӀок етта, пхенаш хедош. Дуьхьало ен йоккхачу дийнатан мосийттаза тӀемаш туху букъ тӀехь баланс латтош.

Эрзу йоккха мел хуьлу талла дика толлу. Къуона, доккха хиланза олхазаро ца лоцу ткъа пхьагалах цхьаъ бен, амма тӀаьхьуо дика говза Ӏема иза, ижу йада гӀортале схьа а лоцуш. Хала лацало ижу, масала, акха боргӀал йа моша, ГӀиргӀано сихха йуьту. Олхазаро шен мӀарашца дӀахьо 4—5 кг жижиг, дебачу муьрехь дукха хьолахь бена дӀайахьале цоьсту кийсагашна. Нагахь ижу дикка йоккха елахь, эрзу йух-йуха йухайогӀу, йелла хӀуманаш лелхош, масала тилла гӀиргӀанаш.[2] Наггахь эрзуш схьайоккху кхечу олхазарашкара ижу, шайн йа кхечу тайпана. Масала, Канадехь иштта меттигаш дуккха а хааелла цӀиен цӀога долу канюкца (Buteo jamaicensis).[25]

Дебар нисйе бӀаьра

ГӀиргӀанаш деба йолало диъ-пхиъ шо долуш, наггахь тӀаьххьара месийн духар схьаэцале.[2][8] Моногамин олхазар долун дела, оцу эрзуно шен боьршачу олхазаран тешам латтабо дуккха а шерашкахь, шолгӀа олхазар дийна мел ду. Нагахь олхазар хьен ца дахь, цхьаьна бенан дакъа леладо масех шарахь, кхин тӀе стечо а, боьршачо а бен ларбо экханех дерриг шарахь, Ӏай а гӀерта иза ца бита.

Пхоран ловзарш нисйе бӀаьра

Пхоран зама шоралле а, охьахааран тӀегӀане хьаьжжина хуьлу февралера апреле кхаччалц болчу муьрехь.[26] Оцу хенахь шинне а олхазаро йо тайп-тайпана хӀаваан фигураш. Уггаре хазачех цхьа фигура лору эрзоша а, канюкаша а йеш йолу «гирляндан» фигура, йоккха амплитудица тулгӀен кепара тӀома лелар, иза йан тарло цхьамма а, шимма а. И трюк йеш эрзу лакха а йолий, белаш дӀасайоьллий, тӀоман йуьхьигаш цӀогана тӀе а таӀайой чухьоду нисса охьа. Лахахь олхазаро цӀеххьана хуьйцу йоьду агӀо, йухакхетаран сенца хьалахьоду тохарлерачу локхалле. Хьалайаьлча эрзон сихалла йов, масех тӀам тухий йуха а охьахьоду, хьалхалера вираж йеш.[27] Кхин гойту белхаш — вовшашна тӀома тӀаьхьа идар, тӀелета кепаш хӀиттор, мӀараш гайтар, цхьаьна хӀаваэхь хьийзар.[18][28]

Бен нисйе бӀаьра

Дебачу заманахь мохк дика ларбо кхечу экханех, амма олхазарш шайн бен ларбина ца Ӏаш, шайн декъан дозанаш а лардо, «хьеший» лелхабо дозанал арахьа.[29] Бен туху олхазарш, адамо хьие дича, наггахь бен дуьхьало йан ца гӀоьрта, латаран меттана чӀогӀа атта дӀакхуьйсу тевна а, кӀорнеш а, гуттаренна а йуьту и кӀошт.[4]

 
ХӀоа а, чо баьлла кӀорни а

Бен бар а, иза кечбар а охьахевшина гӀиргӀаний шере а долу, амма жигараллин мур богӀу январь чекхболуш март болалуш болчу муьрехь.[30] ХӀора доьзалан цхьана хенахь шийтта бен хила тарло[31], уьш хуьйцуш леладо, амма ши-кхоъ бен лела-м ца бо[4]. Дукхаха долу бенаш дукха шира хуьлу — иза гойту бенан бухарчу даьӀахкаша. ХӀора шарахь бенаш карладоху, тодо. Бен лаьтта меттиг — диттан шалго йолу меттиг йа стомма га, тархийн лахьта йа йист, наггахь адамо йина меттиг (геодезин чардакх[17], лакхаравольтан аса[32], механ хьер[18] кхин дӀа а). Харжам боьзна дахаран кӀоште хьаьжжина — масала, Российн доккхаха долчу декъехь (мехкан къилбера ломан кӀошташ йоцурш) уьш до даккхий баганан дитташ тӀаьхь. Евразехь алсама хуьлу зез а, бага а, амма хила тарло иштта кедр, мах, дакх йа база.[17] Америкехь дукха хьолахь лелайо харцтсуга а, можа зез а.[33]

Диттан тӀехь гӀиргӀан оьшу жима хилла а йиллина меттиг бенан тӀекхача — хьуьнхахь иза хила тарло дитташ, шира некъ, ирзу, гунан басе, уьшалан йист. Кхин цхьа бехкам — бен ларбелла хила беза чӀогӀачу мехах а, малх тӀекъагарх а, цара кӀорнешна гӀуочу агӀора Ӏаткъам бо.[34] Бенан локхаллин башхалла йац (меттигаш нисъелла 0 - 107 м[18] лакхахь болуш), нагахь цунна тӀе йоккха экха ца кхочуш хилчахьана, масала боьра ча йа росомаха. Дебачу хенахь дитташ тӀиера бен, бо кондаран лахарчу а, йуккъерчу а декъехь 10 - 18 м лакхахь, геннаш дикка стомма а, чӀогӀа а долчохь, бенан а, кӀорнийн а дозалла лайта. Стаммий геннех дина бенаш даккхий хуьлу — диаметрехь 1—2 м, локхаллехь 0,5—1,9 м.[17] Кхечу гергарчу тайпанех къаьстиш ГӀиргӀано даиман а буха йуду стохкалера буц, чкъор, корсам, ткъа бенан йисташкахула сийна баганан йа наггахь гӀан тайпана диттийн а, коллийн геннаш дохку.[17][33] Баннаш чохь иштта хила тарло месаш, йайина дийнатийн цӀоканаш, иза ша-тайпа бух бу.[4] Бен цӀена лелабо — буха йаржориг тевна диллале йаржийна ца Ӏа, кӀорнеш дохуш а, уьш даккхий хилла арадовлалц керла йаржайо. ХӀора шарахь тобо, кхин тӀе а бо бен, тӀаьхь-тӀаьхьа боккха беш. Бенан стаммийчу геннашна йукъахь хьозарчий даха тарло, уьш гӀиргӀано тергал ца до.

Хьажа кхин а нисйе бӀаьра

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. ↑ Коблик Е. А., Редькин Я. А., Архипов В. Ю. Список птиц Российской Федерации. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2006. — 256 с. ISBN 5-87317-263-3
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — P. 141—146.
  3. ↑ ГӀиргӀа (Aquila chrysaetos). Редкие и исчезающие животные России. ТӀекхочу дата: 28 ноября 2009. Архивйина 2007 шеран 20 октябрехь
  4. ↑ 1 2 3 4 5 Рябицев В. К. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2001. — С. 124—125.
  5. ↑ 1 2 3 Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant. Birds of Europe. — United States: Princeton University Press, 2000. — P. 76.
  6. ↑ 1 2 Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — P. 316.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Дементьев Г., Гладков Н. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1951. — Т. 1.
  8. ↑ 1 2 K. Steenhof, M. N. Kochert, T. L. McDonald. Interactive effects of prey and weather on golden eagle reproduction // Journal of Animal Ecology. — 1997. — Т. 66. — P. 350—362.
  9. ↑ S. Cramp, K. E. L. Simmons. Vol. II — Hawks to Bustards // The Birds of the Western Palearctic. — Oxford University Press, 1980. — P. 244.
  10. ↑ Зайцев А. Краткая история глаза // Знание — сила. — 2003. — Т. 3. (ТӀе цакхочу хьажорг — истори)
  11. ↑ Molly Kirk, David Denning. What animal has the sharpest eyesight? BioGalleries. BioMedia Associates. ТӀекхочу дата: 1 декабря 2009. Архивйина 2008 шеран 23 ноябрехь
  12. ↑ James Ferguson-Lees, David A. Christie. Raptors of the world. — Houghton Mifflin Harcourt, 2001. — P. 54—55.
  13. ↑ 1 2 Michael P. Jones, Kenneth E. Pierce, Daniel Ward. Avian Vision: A Review of Form and Function with Special Consideration to Birds of Prey // Journal of Exotic Pet Medicine. — 2007. — Т. 16, № 2. — P. 69—87.
  14. ↑ Birds: Golden Eagle. Animal Bytes. San Diego Zoo. ТӀекхочу дата: 1 декабря 2009. Архивйина 2011 шеран 19 августехь
  15. ↑ Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — P. 316—318.
  16. ↑ Golden Eagle. Natural History Notebooks. Canadian Museum of Nature. ТӀекхочу дата: 30 ноября 2009. Архивйина 2011 шеран 19 августехь
  17. ↑ 1 2 3 4 5 Карякин И. ГӀиргӀа (Aquila chrysaetus). Видовые очерки. Сервер экологических организаций Южной Сибири. ТӀекхочу дата: 2 декабря 2009. Архивйина 2011 шеран 19 августехь
  18. ↑ 1 2 3 4 5 M. N. Kochert, K. Steenhof, C. L. McIntyre, E. H. Craig. Golden Eagle (Aquila chrysaetos) // Birds of North America (A. Poole (ed.), F. Gill (ed.)). — 2002. — Т. 684. — P. 1—44.
  19. ↑ 1 2 Степанян Л. С. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — М.: Академкнига, 2003. — С. 98—99.
  20. ↑ Беркут Aquila chrysaetos. Красная книга России. BioDat. ТӀекхочу дата: 2 декабря 2009. Архивйина 2011 шеран 19 августехь
  21. ↑ Carol McIntyre. 2000 Golden Eagle Fact Sheet, Denali National Park and Preserve. U.S. National Park Service. ТӀекхочу дата: 5 декабря 2009. Архивйина 2011 шеран 19 августехь
  22. ↑ J. M. Thiollay. Family Accipitridae (Hawks and Eagles) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. Vol. 2 New World Vultures to Guineafowl // Handbook of the birds of the world. — Barcelona: Lynx Edicions, 1994.
  23. ↑ 1 2 3 Julie L. Tesky. Aquila chrysaetos. Fire Effects Information System. U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Rocky Mountain Research Station, Fire Sciences Laboratory. ТӀекхочу дата: 3 декабря 2009. Архивйина 2011 шеран 19 августехь
  24. ↑ M. W. Collopy. A comparison of direct observations and collections of prey remains in determining the diet of golden eagles // Journal of Wildlife Management. — 1983. — Т. 47, № 2. — P. 360—368.
  25. ↑ D. Dekker. Hunting behavior of golden eagles, Aquila chrysaetos, migrating in southwestern Alberta // Canadian Field-Naturalist. — 1985. — Т. 99. — P. 383—385.
  26. ↑ Назаренко Е. А., Бессонов С. А. Aquila chrysaetos (Linnaeus, 1758) — ГӀиргӀа. Позвоночные животные России. Институт РАН им. А. Н. Северцова. ТӀекхочу дата: 4 декабря 2009. Архивйина 2011 шеран 19 августехь Архивйина 2012-11-02 — Wayback Machine
  27. ↑ David H. Ellis. Development of behavior in the Golden Eagle // Journal of wildlife management. — 1979. — Т. 43, № 4. — P. 90—91.
  28. ↑ Golden Eagle monitoring at Carbon mountain: Final summary report for the 2003—07 breeding seasons. U.S. Bureau of Reclamation. ТӀекхочу дата: 4 декабря 2009. Архивйина 2011 шеран 19 августехь
  29. ↑ J. M. Marzluff, S. T. Knick, M. S. Vekasy, L. S. Schueck, T. J. Zarriello. Spatial use and habitat selection of golden eagles in southwestern Idaho // Auk. — 1997. — Т. 114, № 4. — P. 673—687.
  30. ↑ Jeff Watson. The Golden Eagle (T & AD Poyser). — London: Academic Press, 1997.
  31. ↑ Candace Savage. Eagles of North America. — Vancouver: Greystone Books, 2000. — P. 11—22.
  32. ↑ Мальчевский А. С., Пукинский Ю. Б. Птицы Ленинградской области и сопредельных территорий. — Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1983.
  33. ↑ 1 2 Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху Campbell тIетовжаран йоза йаздина дац
  34. ↑ P. A. MacLaren, S. H. Anderson, D. E. Runde. Food habits and nest characteristics of breeding raptors in southwestern Wyoming // Great Basin Naturalist. — 1988. — Т. 48, № 4. — P. 548—553.

Хьажоргаш нисйе бӀаьра

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=ГӀиргӀа&oldid=10312477»