Башкирийн абат
Башки́рийн йо́за (башк. башҡорт яҙыуы) — башкирийн меттан йоза. Шен заманан дохаллехь масех графикин бух хийцина. Тахана башкирийн йоза ду кириллицан тӀехь. Башкирийн йозан исторехь билгалбоккху 4 мур:
Истори
бӀаьра нисйанХьалхара мур
бӀаьра нисйан
XIX бӀешо йуккъе даххалц башкирийн йозан мотт хилла ширатюркийн йозан-литературин мотт (тюрки́) а, цуьнан локалан вариант — уралан-ийдалтӀиен тюрки а. Тюрки́хь язбина дукхаха болу башкирийн литературин кхолламаш — башкирийн шежереш, «Паччахь-аьзни Екатерина II-гӀачуьнга Батыршас йаздина кехат», Юлаев Салаватан кхайкхамаш а, омарш а, XIX бӀешеран поэтийн А. Каргалын, Т. Ялсыгуловн, Х. Салиховн, Ӏ. Сокоройн, Акхмоллин, М. Уметбаевн, кхечеран кхолламаш. ДӀайаздеш тюрки́ш лелайора Ӏаьрбийн абат. XIX бӀешеран цхьа могӀа авторийн литературин тюрки́ маттахь язбинчу кхолламашкахь, шуьйра йаьржина башкирийн къамелан меттан аматаш[1][2].
XIX бӀешераш йуккъе дахча гӀоьртира, дуьххьара башкирийн къоман меттан фонетикан башхаллаш гайта таро йолу, йоза кхолла. Иштта, 1869 шарахь Бекчурин Мирсалихьа арахийцира дуьххьарлера башкирийн грамматика «Ӏаьрбийн, гӀажарийн, гӀезалойн меттанийн бухарийн, башкийн, гӀиргӀазойн, Туркестанан бахархойн диалекташца йуьхьанцара куьйгалла» цӀе йолчу жайнахь. Оцу жайнахь башкирийн меттан къилбан диалектехь, Ӏаьрбийн графикин бух тӀехь зорба туьйхира «Батыр батша əкиəте» туьйран[3].
1860-гӀа шерашкахь серлончо Н. И. Ильминскийс шен «Туркойн-гӀезалойн меттан курсан йуьхьанцара дешар» балха чохь башкирийн мотт язбеш кириллицан абат лелор кховдийра. Оцу белхан бух тӀехь XIX бӀешо чекхдолуш — XX бӀешо долалуш арахийцира цхьа могӀа башкирийн абаташ[4]. Иштта абатех дуьххьарлерниг арахийцира, 1892 шарахь Оренбургехь, В. В. Катаринскийс (юха арахецна 1898 а, 1906 а шерашкахь). Оцу арахецаран абатан йукъадагӀара оьрсийн абатан дерриг элпаш (ё, й, ѳ, ѵ доцурш), ткъа иштта кхин тӀе ä, г̇, ҥ, ö, ӳ хьаьркаш. 1907 шарахь Казанехь А. Г. Бессоновс арахецначу «Башкирийн абатан» йукъахь иштта дара оцу хенан оьрсийн абатан дерриг элпаш (ё, й доцург), ткъа иштта кхин тӀе ä, г̣, д̣, ҥ, ö, с̣, ӱ хьаьркаш. Кхин цхьа абат кечйира XIX—XX бӀешераш къаьсташ Н. Ф. Катановс — цунна чохь ша тайпа башкирийн аьзнаш гайта авторо лелийра диакритикан хьаьрк умляут (ӓ — /ә/, ӧ — /ө/, ӟ — /ҙ/, к̈ — /ҡ/, ӱ — /ү/ кхин дӀа а). И абат куьйга йозанехь йисира арахецанза[3]. 1912 шарахь М. А. Кулаевс арахийцира жайна «Аьзнаш тардаран бух а, башкирийн абат а» (юха арахецна 1919) цӀе йолуш, цигахь а лелийра кириллицан абат. Башкирийн меттан ша тайпа аьзнаш гайтархьама авторо лелийра ша кхоьллина ша тайпа элпаш[5][6]. Однако все эти алфавиты не получили широкого распространения[7].
 Арахьара суьрташ
| |
|---|---|
|
Алфавит М. А. Кулаева, 1912 год |
Ӏаьрбийн йоза
бӀаьра нисйанБилгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ Языки Российской Федерации и соседних государств. — М.: «Наука», 2001. — Т. I. — С. 173—176. — 432 с. — 385 экз. — ISBN 5-02-022647-5.
- ↑ Письменные языки мира. Российская Федерация. — М., 2000. — Т. I. — С. 74. — 651 с.
- ↑ 1 2 Л. М. Хусаинова. Алфавиты башкирского языка в XIX - начале XX вков // Вестник Оренбургского государственного университета. — 2017. — № 3 (203). — С. 37—42.
- ↑ Р. М. Латыпова. Деятельность Н. И. Ильминского в создании башкирского алфавита // Universum: филология и искусствоведение. — 2014.
- ↑ Ҡ. З. Әхмәров. Башҡорт яҙыуы тарихынан. — 2. — Өфө: Китап, 2012. — 184 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-295-05619-2.
- ↑ Л. М. Хусаинова. Башкирское письмо. — Стерлитамак: Стерлитамакский филиал БашГУ, 2012. — С. 99. — 119 с. — 300 экз.
- ↑ А. Г. Биишев. О башкирском алфавите // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. — М.: «Наука», 1972. — С. 49—58.