Википеди

Цийн Халкъан Республика — Версийн башхалла

Историн навигаци
(Гайта массо хьаьжанза хийцамаш)
[теллина верси][теллина верси]
← Хьалхара нисдарРогӀера нисдар →
Чулацам дӀабаьккхина Чулацам тӀетоьхна
БӀаьраВики-йоза
→‎top: clean up, replaced: Бахархойн цӀераш → |Бахархойн цӀерш using AWB
Нисдарах лаьцна йаздина дац
МогӀа 203:
Юань Шикай веллачул тӀехьа Цийхь кхоллабала буьйлабелира, тайп-тайпана милитаристийн тобанийн, дуккха а тӀеман-феодальни мехкаш. Уггара йоккханиг яра [[Бэйянийн милитаристаш|бэйянийн тоба]], тӀехьа екъаеллайолу [[фынтянан тоба]]не шен куьйгаллехь хьалха хунхузийн жоьлкийн тобан корта [[Чжан Цзолинь]] волуш, [[Чжилийн тоба|чжилийн]] тобане коьртехь инарла [[Фэн Гочжан]] волуш, [[Аньхойн тоба|аньхойн]] тобане коьртехь инарла [[Дуань Цижуй]] волуш.
Фэнтянан тобан карахь яра [[Хэйлунцзян]], [[Гирин (провинци)|Гирин]], [[Ляонин|Фэнтянь]] провинцеш, чжилийн — [[Шаньдун]], [[Цзянсу]], [[Чжэцзян]], [[Фуцзянь]], [[Цзянси]], [[Хунань]], [[Хубэй]] провинцеш, Чжили провинцин дакъа а. Фэнтянан а, аньхойн а тобанашна финанс латтадора Японо, чжилийн — Ингалсо а, Америко (ВАШАЦШ) а. [[Ли Юаньхун]] вара къилба-малхбузан милитаристаш хоттийна. Вице-президент инарла Фэн Гочжан Ингалсан а, Американ (ВАШАЦШ) а новкъа вара, ткъа премьер-министр инарла Дуань Цижуй лаьттара японан агӀора. 1917 шарахь Япон Дуань Цижуйн даккхийра декхарш дала йолаелира, царех керл-керла агӀонаш юьтуш, оцу декъахь Маньчжурера концесси а.
 
1912 шарахь [[Гуанчжоу]] провинцехь кхоьллира [[Гоминьдан]] парти. Иттех шо даьлча, 1921 ш., кхоьллира [[Цийн Коммунистийн Парти]], декъашхой кӀезиг а болуш, оцу хенахь башха лераме а йоцуш. 1924 ш. 20 январехь дӀабаьхьира [[Гоминьдан]]ан Шайолу цийн I гулам [[Гуанчжоу]]хь. Гуламехь цийн коммунисташца а, [[Советийн Социалистийн Республикийн Союзаца (ССРС)]] а гергарлонан некъ тӀеийцира. 16 июнехь кхоьллира ТӀеман [[академи Вампу]] куьйгаллехь [[Чан Кайши]] а волуш. Хьалхара дӀаиэцарехь схьаийцира 400, шолгӀа — 500, кхузлагӀа — 800, ткъа доьзлагӀа — 2600 гергга ладогӀархо. Вампу академие еара советийн тӀеман хьехамчийн йоккха тоба. 1924 шеран октябрехь тӀеийцира Цийн Конституци — законаш кхолларан меже хилира Сенатах (хоржура 6 шаран меттигерчу Ӏедалан урхалло) а, Депутатийн Палатех (хоржура халкъо 3 шаран) а лаьтташ йолу Парламент, ткъа пачхьалкхан корта Президент, харжара Парламенто 5 шаран. Кхочушдаран меже Премьер-Министрах а, министрах а лаьтташ йолу Кабинет яра, ткъа уьш хиттабора Президенто Депутатийн Палатийн пурбанца, лакхара суьдан инстанцией — Лакхара Суд яра, цуьнан председатель хоттавора Сенатан пурбанца, меттигера Ӏедалан законаш кхолларан меже — бахархоша хоржу гулам бара, меттигера Ӏедалан кхочушдаран меже — бахархоша 4 шеран хоржу административн советаш дара.
МогӀа 227:
1937 ш. 7 июлехь Пекинан уллорчу [[Лугоуцяо]] тӀай долчохь хилла дардацар бахьанехь Японан а, Цийн а юкъахь «боккха» тӀом болабелира. Оцу меттигара, цийн историхошна моттарехь, болало [[Шолг1а дуьненан т1ом]]. 1937 шеран 21 августехь тӀеэцна Советийн-цийн вовшашна тӀецалатаран барт, цул тӀехьа ССРС йолаелира Чан Кайшин правительствон тӀеман а, экономикан а гӀодан (Цийн латтадора И-16 кеманаш а, кхин тӀеман техника а, дуьхьанца Цийн агӀора тӀомбеш советийн лётчикаш а бара). Цийн Германийн тӀеман гӀо сацийра.
 
1949 ш. ЦКП тӀеман ницкъаша толам баьккхира Цийра граждански тӀамехь, цу тӀе [[Гоминьдан]]е ларлура дара шайн Ӏедал шегга — ВАШАЦШ гӀо а доцуш, ткъа «Цийн Компартин шайн аьтту бацара Ӏедал тӀемаца дӀалаца, уьш тӀетижира Советийн Союзна»<ref>Ледовский А. М. 2005. СССР, США и китайская революция глазами очевидца 1946—1949. М.: Ин-т Дальнего Востока РАН.</ref>. ВАШАЦШ доккха тӀеман гӀодора Гоминьданан, цу юкъахь чогӀа дукха танкаш. 1949 шарахь болх дӀаболира Цийн халкъан политикан консультативни совето, цуо дӀакхайкхира Цийн Халкъан Республика, хаьржира Центральни Халкъан Правительствон Совет. ЦХПС Председатель хилира [[Мао Цзэдун]]) цо коьллира Пачхьалкхан Административни Совет — лаккхара кхочушдаран меже (Председатель ПАС хоьттира [[Чжоу Эньлай]]). 1954 шарахь тӀеийцира конституци, цуо хийцира Центральни Халкъан Правительствон Советан цӀе Халкъан Векалийн Гуламан Шайолуцийн Гуттарен Комитет аьлла, ткъа Пачхьалкхан Административни Совет — Пачхьалкхан Совет аьлла.
 
1949—1956 шерашкахь [[Советийн Социалистийн Республикийн Союзан|ССРС]] гӀоьнца коьллира промышленностан коьрта отраслаш, промышленность халкъан долаяьккхира, [[юьртан бахам]] юкъара бира, тӀетаьӀӀина яржийра социалистийн гӀишлошъяр.
МогӀа 671:
2013 шеран ЦХР экономика дуьненахь шолгӀа меттиге йолу номиналан ЧВБ барамца, Японал хьалха а йолий<ref>[http://www.nytimes.com/2010/08/16/business/global/16yuan.html?_r=1&pagewanted=all China Passes Japan to Become No. 2 Economy — NYTimes.com]</ref>, кхин а шолгӀа меттиге йолу ЧВБ, [[Эцаран корматаллин паритет|эцаран корматаллин паритетаца (ЭКП)]] лерина.
 
ДВФ терахьашца 2014 шеран 1 эхашарахь ЦХР чоьхьара валови бахам ЭКП лерича хьалхара жамӀашца лерича ВовшехтоьхнаАмерикин АмериканЦхьанатоьхна Штател хьалхаяьлла, цул сов дакъа а, барам а шо чекхдолуш 16,48 % а, 17,632 трлн доллар Цийн хилира, 16,28 % а, 17, 416 трлн доллар ВАШАЦШ-н доьхьала<ref>[http://itar-tass.com/ekonomika/1494526 [[ИТАР-ТАСС]]. МВФ: ВВП по паритету покупательной способности Китая впервые стал больше, чем у США]</ref>.
 
Конституцига ладоьгӀчи ЦХР [[социализм|социалистийн]] пачхьалкх ю, амма пачхьалкхан предприятеш бешболу ЧВБ тӀехь-тӀехьа лахлуш бу: 1998 шарахь 55 %, 2008 шарахь 41 %, 2011 шарахь 30 % в кхаччалц<ref>Чистякова С. В., Голд Н. Экономическое развитие и политические связи в Китае // Актуальные проблемы управления: теория и практика. Материалы международной (заочной) научно-практической конференции. — 2014. — С. 148</ref>. 2004 шарахь Конституцехь бинчу хийцамашца, долахь болу бахам «хьебеш бац». ХӀинцалерачу экономикан хоттамах ЦХР официально олу «[[Цийн специфика йолу социализм]] яр». Цийн экономикин кепийн маххадор, цхьаболчу экономистийн чӀогӀа бес-бесара бу. 40-сахьтан белхан кӀира юкъадаьккхина 1995 шарахь пачхьалкхан декъехь, ткъа шеран отпуск (5-15 де стаже хьаьжжина) юкъаяьккхина 2007 шарахь<ref>Чжан Би Юй С. 71 — 72</ref>. И белхан гарантеш 2010-гӀа шерашшана лелаш яц ахархошна а, долахь йолчу предприятешна а<ref>Чжан Би Юй С. 72</ref>.
МогӀа 681:
2005 шарахь 80 % Цийн дозан арахьара инвестицеш лаьтта [[Ази|Азехь]]<ref>[http://russian.china.org.cn/russian/233630.htm Открытие ежегодного совещания Боаоского азиатского форума]</ref>.
 
Цийхь базаран экономика кхоллар дӀахьуш ду Коммунистийн партин куьйгаллица пхеа шеран планийн бух тӀех. Экономико ца йойу шен мехалла. Лакхара дакъа кхечу пачхьалкхийн инвестицеш йоллушехь, 80 % гергга оцу инвестицеш ЦХР экономике чуеанчу инвесторех дозанал арахьа бехаш болу этнически цийш ([[хуацяо]]) бу. Бес-бесара маххадорехь Ций [[США]]-н тӀехьакхиа еза 2015—2021 шарашкахь<ref>{{cite web|url=http://www.fxteam.ru/forex/obzor-finansovoi-pressy/33440.html|title=Китай обгонит Америку за десять лет. Спорим?|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfQMcbM|archivedate=2013-02-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ria.ru/economy/20111108/484261984.html#13507512128982&message=resize&relto=register&action=addClass&value=registration|title=Экономика Китая догонит США к 2015 году, считает Conference Board &#124; РИА Новости|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfSK7E8|archivedate=2013-02-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://prognozoff.ru/prognozy_dolgosrochnye/prognozy_dlya_kitaya/|title=Прогнозы для Китая — Prognozoff|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfZsOKC|archivedate=2013-02-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.chinapro.ru/rubrics/1/6159/|title=ChinaPRO — Деловой журнал про Китай: новости Китая, экономика Китая, бизнес с Китаем, выставки в Китае, доставка из Китая, товары из Китая, поставки из Китая, производство в К …|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfagCjC|archivedate=2013-02-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=448206&cid=6|title=Вести.Ru: Китай обгонит США по объему ВВП|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfeKeqE|archivedate=2013-02-25}}</ref> кхин тӀе ВАШАЦШ-лла а кхузза совъяла еза 2040 шарахь<ref>{{cite web|url=http://theeconomiccollapseblog.com/archives/10-reasons-why-the-reign-of-the-dollar-as-the-world-reserve-currency-is-about-to-come-to-an-end|title=10 Reasons Why The Reign Of The Dollar As The World Reserve Currency Is About To Come To An End|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Ehfh8uNB|archivedate=2013-02-25}}</ref>. Были и скептики, полагающие, что этого не случится<ref>{{cite web|url=http://expert.ru/2011/02/2/kitaj-ne-obgonit-ssha-evrosoyuz-ne-vyiderzhit-konkurentsii-so-shtatami/|title=Китай не обгонит США, Евросоюз не выдержит конкуренции со Штатами|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EhfiLtTT|archivedate=2013-02-25}}</ref>.
 
XXI бӀаьшераш дуьйлалуш Ций хилла дуьненан хьалхара индустриальни пачхьалкх промышленни рицкъ дарехь а, [[космосан пачхьалкх|космосан]] а, [[ядерни пачхьалкх|ядерни]] а гӀуллакхехь.
 
Ций дуьненахь хьалха ю дукхаха йолу позицешкахь: пайден лаьттах йохкурш яхарехь (кӀора, аьчган, марганцан, дашан-цинкан, сурьман, вольфраман тӀулгаш, кхин а дечиг), кхин а гӀеххьа масштабашкахь доккху маьхкдаьтта, газ, кӀезгалаьттахдохку металлаш, уран. Ций дуьненахь дукхаха долу промышленни рицкъ дечарех яккхийчарех пачхьалкх ю. ЦХР ю дуьненахь яккхийчарех [[Цийн автомобилийн промышленность|автоярхо]], хӀора шарахь арахоьцу автомобилаш ВАШАЦШ а, Японо а вовшехтоьхначул алсама.
[[Файл:浦东新区.JPG|thumb|225x225px|[[Шанхай]]н гӀуллакхийн центр]]
 
Цийхь цемент яр коьртаниг шайн гӀишлошъяре йоьдуш ю, ВАШАЦШ-ал 80 сов а йо. Цийх ВАШАЦШ-н метта дуьненан хьалхелелориг хилла йинчу а, еш йолчу а тӀехлекхачу гӀилошъярех. 2013 шарахь Чаншехь йина ялар ларъеш ю карайирзинчу чехкачу технологица ешйолу керла уггара а дуьненахь лекха (838 метр) 220 тӀекӀалйина тӀехлекха гӀишло [[Sky City|«Стиглара ГӀала» (Sky City)]].
[[Файл:Shanghai Tower July 2014 - 1.jpg|thumb|225x225px|[[Шанхайра б1ов]]]]
 
МогӀа 703:
Провинцехь ю машенаш вовшехтосу заводаш [[Nissan]], [[Honda]], [[Toyota Group|Toyota]]; маьхкдаьттан а, маьхкдаьттахимин а отраслашкахь хьалхе лелош ю цийн корпораци [[Sinopec]]; электроника йечарех билгалъяккха мегар ю цийн корпорацеш [[BBK|BBK Electronics]], TCL; регионехь кхин а ю Guangzhou Pharmaceutical (GP) — Цийн баккхийчарех цхьаъ аптекийн маша.
[[Файл:Shanghaiairpollutionsunset.jpg|240px|мини|слева|Цийхь хӀаваъ бехдар Ӏилманчаша дусту [[Ядерни 1а|ядерни Ӏаьнца]]<ref>{{cite web| author=| date=| url=http://inosmi.ru/world/20140226/217937781.html| title=Загрязнение воздуха в Китае напоминает ядерную зиму| publisher=// inosmi.ru| accessdate=2014-3-28}}</ref>]]
Валютан [[Эцаран говзалла|эцаран говзаллица]] леринаболу [[Чоьхьара валови бахам|ЧВБ]], Ций хӀинца дуьненахь шолгӀа ю [[ВАШАЦШ]] тӀехьа<ref name="IMF2">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=223,156,924,922,184,132,134,534,136,112,158,111&s=NGDPD&grp=0&a=&pr.x=32&pr.y=3 Международный валютный фонд]</ref>. ЦӀеххьана тӀекхетна валютан резерваш.
 
Пачхьалкхан малхбалера хӀордйистера провинцеш дукхаха долчу декъана индустриальни ю, ткъа дукхахайолчу чоьхьарчу ЦХР регионашкара бахархой царал а къен Ӏаш бу. Уггара а къенчарех пачхьалкхан цхьа регион ю Тибет.
МогӀа 739:
Цийн ахча — [[Цийн юань|Юань]] ({{Цийн||元|yuán}}).
 
Цийн маттахь «юань» муьлхха а валютах олу, масала, ВАШАЦШ-н доллар — «мэй юань». Амма дуьненаюкъара контекстехь оцу дашуо билгалдоккху ЦХР-н юань — я, кӀезгачу хьолехь, цийнмоттбуйцучу пачхьалкхийн (регионийн) валютех — тайванан доллар, [[гонконган доллар]], [[Макао]]н патака.
 
ЦХР-н юань — Цийн ахчан жэньминьби (民币, пиньинь: ''Rénmínbì (RMB) '' я мадарра гочдича «халкъан ахча») системан базан цхьа дакъа ду. Валютан дуьненанъюкъара билгалдаккхар ISO 4217 — CNY.
МогӀа 749:
Юань лела кехат ахчана кепара а, эчиган ахчана кепара а. Цул сов, лелош ду керла а, шира а кепара купюраш.
 
1994 ш. Цийн Ӏедало сацийна юанан барам $1/8,28 юань. ТӀеххьарчу хенахь, Ций яра [[ЕС]] пачхьалкхаш а, [[Япон]]о а, дукхаха дерг [[ВАШАЦШ]] а юань барам либерализаци бие бохуш охьатаӀийна лаьтташ. Царна хетарехь, юань барам охьабаьккхина бу, иза бахьанехь Цийн духку рицкъ кхин тӀе а конкуренцин аьтту болуш хуьлу. 2004 ш. Цийца йохк-эцарехь ВАШАЦШ-н пассиван [[йохк-эцаран сальдо|сальдо]] $162 млрд хилира, ткъа 2005 ш. I кварталехь тӀекхийтира кхин а 40 % хьалхарчу шеран оццу замане хьаьжча.
 
2005 ш. 21 июля Цийс юань долларца йолу уьйр дӀаяьккхира, халкъан валютан мах айира 2 %. Юанан механ барам хӀинца билгалбоккхур бу иза [[бивалютан тускар]]ца (05.07.2014 шарахь механ барам бара 6,21 юань ВАШАЦШ-н 1 долларах).
 
Цийн эксперташна моттарехь, валюта тускарах тасаро дуьненан экономикан конъюктуран сема хулийтур ду иза, амма цуьнца цхьана, пачхьалкхан финансийн система латтаран кхераме хир дац иза.
МогӀа 771:
 
Цул сов, таможнин статистике хьаьжчи, Ций дуккха а шерашкахь кӀадинаш, бедарш, мачаш, сахьташ, велосипедаш, бедарш тоьгу машенаш, кхин а болх алсам бан беза рицкъаш экспорт дарехь хьалха ю.
2014 ш. цийн таможнин терахьашца ЦХР коьрта йохк-эцаран накъостий бу ЕС (товархьийзор 600 млрд доллар) а, ВАШАЦШ а (521 млрд доллар)<ref>Лю Ц. Расхождение интересов Китая и России в рамках Шанхайской организации сотрудничества // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. — 2015. — № 2. — С. 108</ref>. 2000—2012 шерашкахь ВАШАЦШ-н экспорт ЦХР айаелла 16,2 млрд доллар тӀиера 110,5 млрд долларе кхаччалц, ткъа Цийн импорт 100,0 млрд доллар тӀиера 425,6 млрд долларе айаелла. Американ ЦХР экспортан коьрта статьяш (2012 шо — скобкаш чохь гайтина оцу рицкъан группан мах млрд долларашкахь): коьш (14,9), гражданийн хӀаваан кеманаш, мотораш, гӀирс, церан дакъош (8,4), кегий автомобилаш (5,7), йоьза (4,4), ахпроводникаш (3,9)<ref name=autogenerated20>Аксенов П. А. Современные тенденции в торговле товарами и услугами между США и Китаем // Россия и Америка в XXI веке. — 2014 — № 1. — С. 11 — 12</ref>. Штаташка йолу Цийн ю компьютеран гӀирсаш (2012 шарахь ЦХР боьхкина 62,2 % компьютеран гӀирсаш ВАШАЦШ чубеанчех)<ref name=autogenerated20 />.
 
Цийх хилла йаккхийчарех цхьаъ ловзархо Европан а, Российн а базаршкахь.
 
2004 ш. арахьара йохк-эцаран барам лакхабаьлла 850 млрд [[долларАЦШ СШАдоллар|долл.]]
2008—2012 шерашкахь Цийс цӀеххьана айбина буьда маьхкдаьттан (180,4 млн тонн тӀиера 273,8 млн тонне кхаччалц), кӀоран (41 млн тонн тӀиера 289 млн тонне кхаччалц), Ӏаламан газан (3,3 млн тонн тӀиера 30,3 млн тонне кхаччалц), эчаган тӀулгийн (444 млн тонн тӀиера 720 млн тонне кхаччалц) импорт<ref>Изотов Д. А. Рынок сырьевых товаров Китая // Пространственная экономика. — 2013. — № 4. — С. 73, 75, 77 — 78</ref>.
 
МогӀа 819:
 
=== Туризм ===
2013 шарахь туризмо белира 5,2 % пачхьалкхан ЧВБ (цунах 4,6 % ЧВБ — чоьхьара туризмо), оцу балхахь а, цунна гӀоьнна болчу белхашкахь вара 64 млн стаг<ref>Чжан Би Юй, с. 7</ref>. 2013 шарахь 98,18 млн дозанал арахьа бахарш хилира (уггар а дукха туристаш оьхурш хилира Къилба Корей, Таиланд, ВАШАЦШ)<ref>Чжан Би Юй, с. 91</ref>. 2013 шарахь Ций баьхкира 26,29 млн кхечу пачхьалкхашкара туристаш (1990 шарахь 1,75 млн бен вацара), уггар а дукха бара Россира, ВАШАЦШ, Филиппинера<ref>Чжан Би Юй, с. 129</ref>. Иштта 2013 шарахь 97,63 млн стаг веана Гонконгера а, Макаора а, ткъа Тайванера 5,16 млн веана<ref>Чжан Би Юй, с. 131</ref>.
1985 шарахь пурба деллера долахь йолу а, юкъарабахамах йолу а турфирмаш кхолла<ref name=autogenerated15>Чжан Би Юй, с. 43 — 44</ref>. Долахь йолу агентствошна пурба деллера чуьрчу туристашца болх бан, ткъа юкъарабахамах йолу фирмашна Цийн эмигранташца а, арахьара цийшца а<ref name=autogenerated15 />. 2009 шарахь пурба делла 100 % арахьара капиталах (цийра туристаш дозанал арахьа бахийтар доцург) туристийн фирмаш кхолла, ткъа иштта цхьаьна цийшца турагентствош кхолла а<ref name=autogenerated10>Чжан Би Юй, с. 44</ref>. 2012 шарахь ЦХР арахьара капитало дакъалецира 327 отелашкахь, ткъа кхин а 340 Гонконгера, Аомынера, Тайванера капитал дара<ref name=autogenerated10 />. Иза дуьстича дукха а дац, нагахь оццу шарахь пачхьалкхехь 11687 тайп-тайпана классан отель яр лаьрчи, цу декъахь 3328 пачхьалкханиг а ю<ref>Чжан Би Юй, с. 62 — 63</ref>.
ЦХР арахьара туризман юьхьиг йолало 1983 шарахь, оцу хенахь бахархошна пурба делира шайн четах Гонконгера гергара нах болчу баха<ref>Чжан Би Юй, с. 94</ref>. 1990 шарахь пурба делира [[Сингапур]]е, Малайзи, [[Таиланд]]е шеш баха, ткъа 1997 шарахь тӀекхийтира Австрали а, Керла Зеланди а<ref name=autogenerated11>Чжан Би Юй, с. 104</ref>. 2002 шарахь цийшна пурба делира 22 пачхьалкхе баха, 2005 шарахь — 66 пачхьалкхе, 2013 шарахь — 114 пачхьалкхе<ref>Чжан Би Юй, с. 96 — 97, 192</ref>. 2008 шарахь туристашна баха магийра ВАШАЦШ<ref>Чжан Би Юй, с. 97</ref>. Дукха хенахь дозанал арахьа бахар тобанашца бен дацара, амма 2003 шарахь магийра шеш-шайна тураш (Гонконге а, Макао а бен дацара)<ref>Чжан Би Юй, с. 101</ref>. 2007 шарах магийтира туристийн тобанашца Тайване баха, деккъа 2012 шарахь гӀайре тӀех хилира 2,42 млн стаг ЦХР<ref name=autogenerated11 />.
 
== Арахьара политика ==
МогӀа 831:
ЦХР 1971 шарахь дуьйна Къаьмнаш Цхьанакхетна Кхолламан Кхерамазаллин кхеташонан даиман а йолу декъашхо ю. Амма 1982 шарахь бен ца йолаелла ЦХР цунна финансаш яла, ткъа дуьххьарлера цийн тӀеман хьовсархой 1990 шарахь бен ца бахийтина цига<ref>Зародов И. А. Китай в миротворческой деятельности ООН // Вестник МГИМО Университета. — 2011. — № 6. — С. 260</ref>. 2003 шеран мартехь дозанал арахьа эскарехь вара 111 цийра машархо, ткъа 2011 шеран сентябрехь ЦХР машаран контингент (2018 «сийна каска», царна юкъахь 1892 стаг тӀеман персонал) хьалхара меттигехь яра КЪЦКХ Кхерамазаллин кхеташонан даиман а йолчу декъашхошна юкъахь, 15-гӀа яра дуьненахь<ref>Зародов И. А. Китай в миротворческой деятельности ООН // Вестник МГИМО Университета. — 2011. — № 6. — С. 262</ref>.
 
=== ЦХР — ВАШАЦШ ===
{{main|Цийн-американ юкъаметтиг}}
 
Оцу пачхьалкхашна юкъахь шина агӀора дипломатин юкъаметтиг хоттийначу хенахь дуьйна — 1979 шеран 1 январь — ткъе итт сов шо даьлла. Оцу заманахь американ-цийн юкъаметтиг гергара а, доьвне а яцара. Оцу юкъаметтиган аматийн бес-бесара цӀераш ю: «аьшпийн накъосталлин юкъаметтиг», «доттагӀ вац я мостагӀ вац», «цхьана меттахь бийшина тайп-тайпана гӀенаш гар».
 
Пекино, Вашингтоне а ца хьоьжуш, Иранца а, КХДР контрактийн бехкамаш кхочушбо герзлатторехь а, технологешца а, шалхо а йоцуш, ондда позици латтайо Тайванан баланехь. Пачхьалкхийн юкъаметтигехь цхьа проблема ю, Цийра ВАШеАЦШе йолу эмиграцин масштабаш.
 
[[Файл:20041120-1 bushchinamtg-1-515h.jpg|thumb|Буш а, [[Ху Цзиньтао а]]]]
Американ-цийн юкъаметтигийн коьрта лазам бу Тайванан бала. Юьйцашъерг ЦХР суверенитет хилла ца Ӏа, дуьйцург [[азин-тийнаокеанан регион]]ехь (АТР) цхьана машар а, дахар цхьанаэшшара хилар а ду. Ша лазам бу [[ВАШАЦШ]] а, Цийн а юкъахь лаьтта энергетикан кхерамазаллин хеттарийн комплекс.
XXI бӀаьшарахь дуьйна Вашингтонан а, Пекинан а коьрта къийсамаш лаьтта АТР. Иза доьзна, хьалхарчу рогӀехь, Барак Обамас шен «тийнаокеанан» стратеги йолаяр бахьанехь, цуьнан Ӏалашо ю Америка АТР чагӀъяла гӀертар. Вашингтоно мел дийриг а, и Ӏалашо кхочушъярхьама ду, Ций регионера арататтарна чӀоггӀа дуьхьало йо Пекино. Иштта, Вашингтон ловза гӀиртира Цийний Къилба-цийн хӀурдан кхечу пачхьалкхашний юкъара лаьттан къийсамашца. Амма башха пайда эца цкъачунна аьтту ца хилла. Тахана оцу регионехь хьал чагӀлуш ду, бахьана, масала, гуш ду Цийно а, ВАШАЦШ а дӀаболийначу герз совдаккхаран къийсамехь.
 
Иштта делахь а, XXI бӀаьшераш дуьйлалуш йолуш ю [[Стратегин а, экономикан а диалог Цийн а, ВАШАЦШ а юкъахь|Экономикан хеттаршна йолу стратегин диалог]], агӀонаш сих-сиха вовшех а кхета, коьрта лазамаш а буьйца.
 
=== ЦХР — Росси ===
МогӀа 866:
Цийн бу дуьненахь баккхийчарех [[т1еман ницкъаш]]. [[Ядерни герз|Ядерни]] а, ракетан а пачхьалкх ю иза.
 
Партийн куьйгалхоша баланс латтайо экономикан кхиамашна а, тӀаман харжаш алсамъяхаран а темпашна юкъахь. «Тхо декъахь дац герз совдаккхаран къийсамехь, цхьанна а пачхьалкхана тӀеман кхерам а бац тхойгара», — билгалдаьккхира цийн коьрто [[Ху Цзиньтао]]с 2011 шарахь ша [[ВовшахтоьхнаАмерикин АмериканЦхьанатоьхна ШтатанШтаташ|ВАШАЦШ]] вахча<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/international/2011/01/110120_china_domination.shtml BBC Russian — В мире — Ху Цзиньтао сказал, что Китай не стремится к гегемонии]</ref>.
 
XXI бӀаьшарах Цийн тӀеман харж цхьанаэшшара айалуш ю: 2004 шарахь, масала, Цийн тӀемагӀуллакхан бюджет тӀукхетна 11,6 % 2003 ш. дуьстича. Говзанчаша хадийначу мехаца, 1992 ш. Цийс [[Росси]]гара герз эцна $10 млрд гергга. 2004 ш. Ций кхечира 50 % гергга российн тӀеман экспорт ($2,8 млрд гергга).
МогӀа 876:
Хуттуш лаьттачу дуьненахь ЦХПЭ тӀеман-хӀурдан флотехь ду 60 сов эсминцаш а, фрегаташ а, 60 дизель-электрически а, 10 атоман хинбухахула лела кеманаш а, 1 авиалелориг а.
 
Эскаран реформа еш Ӏалашо хоттайо, дуккха а тӀехьайисина ЦХПЭ дуьненан хьалхарчу пачхьалкхийн тӀеман ницкъашна тӀехьакхиян. Американ эксперташна моттарехь, керладаьлла герз а, техника а эскаран латторехь ЦХР тӀехьайисина ВАШАЦШ-ал 15—20 шо.
 
Иза бахьанехь Цийс кхочушъеш ю эскаре керладаьлла, тӀехнийса герз латторан программа, коьрта терго ракетийн эскарашна а, иштта [[Т1еман-х1урдан ницкъаш|тӀеман-хӀурдан ницкъашна]] а, [[Т1еман-х1аваан ницкъаш|тӀеман-хӀаваан ницкъашна]] а.
МогӀа 888:
Эксперташ ларарехь, ЦХР къилбера провинцешка дӀа а хиттийна, Тайванан тӀе а ерзийна тактикийн ракетийн барам, даиман а тӀекхеташ бу, эзарна тӀекхочуш лаьтта. ЦХПЭ тӀеман-хӀаваан кеманийн барамца совйолу Тайванан агӀо — бакъ ду, дукхаха долу кеманаш шайн тӀеман аматашца тӀаьхьадисина ду. 2010 ш. ЦХПЭ ойланехь ду тӀехсов ницкъ гулбан Тайванан тӀеман ницкъашна дуьхьала хӀваэхь а, хӀурдан тӀехь а.
 
Регионера ницкъий баланс йохо там бу [[Евроцхьанакхетаралл]]о ЦХР-н герздохкаран [[эмбарго]] дӀайоккхар хиларо. Эмбарго яьккхинера 1989 ш. Пекинехь [[Тяньаньмэнь майданахь 1989 шарахь хилларг|Тяньаньмэнь майданахь студенташ меттахбовларехь]] хилларг бахьанехь. Коьрта европийн пачхьалкхаша, [[Франци]], [[Германи]], [[Итали]], хӀинцалера реза хилла санкцеш дӀаяха, ВАШАЦШ къобал ца дешшехь.
 
2005 ш. июнехь гӀовгӀа елира ВАШАЦШ-ний, [[Израиль]]ний юкъахь, ВАШАЦШ-ан пурба а доцуш Цийн тӀеман технологеш а, герз а доьхкина аьлла. ВАШАЦШ дийцарехь, оцу технологеш Цийн тӀеман ницкъ Тайваньчулла а совбоккхур бу. Къамел ду Израилера Цийна пилоташбоцу Harpy олу хӀаваэхула лела аппараташ йохкар, цара ХӀаваан доза лардаран (ХӀДЛ) системийн радараш халлакайо.
 
2005 ш. июнехь американ [[Washington Times|«Вашингтон таймс»]] газето зорба тоьхна цхьа къайлаха докладан хаамех лаьцна. И доклад дина ВАШАЦШ-н разведкан юкъараллин куьйгалхочуна [[Джон Негропонте]], цу тӀехь Ций герздарехь цӀеххьана генаялар а, и бахьана долуш цийн эскаран ницкъ тӀекхетар а чӀагӀдо. Цийн тӀеман отраслан кхиамаш буьйцу:
* керла тӀехгена йоьду [[т1емашдолу ракета]] кхоллар;
* керла американ [[AEGIS|Иджис]] цӀе йолу [[герзтохар лелоран система|герзтохар лелоран системийн]] цийн аналог тӀехиттийна тӀеман хӀурдакеманаш могӀане хиттадар;
* керла «Юань» классан тӀелета [[хинбухахула лела кема]] кхоллар;
* тӀехнийса герз кечдар, оцу декъахь ВАШАЦШ-н тӀеман [[авиалелориг|авиалелочу]] тобанашна тоха мегаш долу керла «хӀаваъ-латта» а, [[«Латта-латта» ракета|«латта-латта»]] а классан [[ракетан герз|ракеташ]].
 
Шайн минанаш яр долийна, оцу декъахь бу дистанцера минанаш хиттаяран гӀирс а, дистанцера минанаш схьайоху гӀирс а, Ций дуьненахь яккхийчарех экспортёр хилла [[Латтант1ехула юллу мина|гӀашлошна дуьхьала минанаш]] юхкуш. Цийн пачхьалкхан компани [[Norinco|NORINCO]] кхиамашца къийсало оцу базарехь европийн компанешца.
МогӀа 902:
Цийн [[ЦХР леррина службаш|леррина службаш]] беш разведкан белхаш бу, оцу декъахь тӀеман разведка ([[ЦХПЭ КШ КРУ]]).
 
ТӀеман бюджет 2006 шарахь 14,7 % айаелла, 284 млрд юане кхаьчна (35,5 млрд [[ВАШАЦШ доллар|долл]].)
 
== Бахархой ==
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/wiki/Цийн_Халкъан_Республика»