ГӀела — Версийн башхалла

{{lang-noh|Г1елаГӀела}} ({{lang-ru|Марал}}) олу. И боккха сай Тянь-Шанехь а, Алтайхь а, Саянехь а, Байкалал дехьа а, Амурски а Уссурийски мехкашкахь а хуьлуш бу. Сеш ду Малхбузе Европехь а, Крымехь а, Кавказехь а, Карпатан лаьмнашкахь а, Беловежскехь а, Днепран лахенашкахь а. Иштта Акании-Ново а, Воронежски заповедникехь, Амуран йистошкахь а 1аламах доьлла сеш.

*Г1елаГӀела таллархочун уггаре а мехала ижо ю. Китайцийн дарбанашкахь безчу мехала лору г1елангӀелан къона ма1ашмаӀаш. Китайхь дешин мехха лоруш хилла уьш. Пржевальски волчу хенахь цхьана г1елан мо1ахмоӀах деллачу ахчанах мачийттаетт я масийтта говр эцалуш хилла. Стомма дилх, ч1ог1ачӀог1а не1неӀ мехала хилла ца 1ашӀаш, г1елан панташ (1) а хилла иштта мехала.

*Сен кур бужу х1орахӀора шарахь. Цуьнан меттана кхин кур х1уттушхӀуттуш яхъяла йолало ма1ашмаӀаш. Кур бужу б1аьстабӀаьста март я апрель баттахь. Цу балхо эрча боккху сай. Цхьана баттахь лела иза оцу кепехь. Цул т1аьхьатӀаьхьа хьалаяхло ма1ашмаӀаш. Чохчам санна к1едакӀеда а йолуш, ц1ийцӀий лела пхенаш дуьзна гуш уьш йолчу хенахь хедийчи дарбанна дика ю.

*Йоьхьанца къона ма1ашмаӀаш т1ехьтӀехь ча болуш хуьла. Ма1ашМаӀаш ч1аг1лушчӀагӀлуш кур кхиъна баллалц лаьтта и чо царна т1ехьтӀехь. Кур кхиъна баьлчи ма1ашмаӀаш т1ератӀера охьадужу и кан.

*Г1еланоГӀелано аьхка буц йоу, 1айӀай декъа г1ашгӀаш, синтарш доу, берг тухуш лай к1еларакӀелара екъа буц йоу. Хьайбанна туьха деза. Бацаца, соьналлашца иза тоьаш дац. Цундела г1елашагӀелаша туьхан латтанаш лоха б1аьстабӀаьста буц хьалаяла тохаелчи.

*Г1елаГӀела шена кхераме долчу экханах, адамах ларбала хууш бу. Адамах шен б1аьргкхетчибӀаьргкхетчи ц1еххьанацӀеххьана д1адӀа ца эккха иза. Ша цунна го я ца го хьажа лаьа цунна. Таллархо шена т1е1оттавелчатӀеӀоттавелча кхерамах бедда гена болу иза. Ша къайле баьлчи и таллархо шена т1аьхьатӀаьхьа вог1авогӀа я ца вог1авогӀа хьожуш соцу иза. Таллархо т1аьхьатӀаьхьа ца вог1ийлавогӀийла хиъчи парг1атболупаргӀатболу иза. Я меллаша болалой д1абоьдудӀабоьду. Шаьш дийшина 1охкучуӀохкучу хенахь, адамах б1аьргбӀаьрг кхетчи, йадда 1охкуӀохку г1еланашгӀеланаш, кхин д1адӀа цо х1унхӀун до, х1унхӀун дагахь ву хьажа лууш. Стаг шаьш долчухьа т1еволавелчитӀеволавелчи д1алелхадӀалелха.

*Г1еланашГӀеланаш дежа сатесчихьана дуьйна. Де дохделчи дуьйшу уьш шайна кхерам боцчу меттехь. Шаьш гурдоцуш, шайна гондахьа б1аьргбӀаьрг кхаба аьтту болуш меттиг хоржу цара. Масала, гобаьккхина еса майда аре а йолуш, къасттина лаьтта диттийн кондарш. Я ламанан басеш мокхазан берд. Бердах аг1уагӀу а тухий дуьйшу уьш. Т1аккхаТӀаккха шайна хьалхара цхьа аг1уагӀу бен ларо ца деза. Цигахь, нох а доккхуш дуьйший 1охкуӀохку уьш, делкъал т1аьхьатӀаьхьа малх охьаластталц. Т1аккхаТӀаккха сарралц дежа ламанан даккъашкаца хьала а оьхуш.

*Хьуьнчохь г1елашагӀелаша садо1усадоӀу меттиг генаш лаьтта охьакхаьчна долчу доккхачу дитта к1елокӀело хоржу. Х1ундаХӀунда аьлчи, арахьара т1евог1учуннатӀевогӀучунна цу к1елахькӀелахь уьш ца го. Шайна герга г1ерташгӀерташ верг царна го. Иштта т1ег1оьртанчутӀегӀоьртанчу кхерамах к1елхьаракӀелхьара довла аьтту лоху цара.

*Г1елаГӀела само йолуш а, хьожа кхеташ а бу.

*Г1елашнаГӀелашна чуьркаш, горанаш ца еза. Къаьсттина керла ма1ашмаӀаш йовлучу хенахь ца лало цаьрга оцу экамчу мо1амоӀа т1етӀе хиъначу чуьрко къовзор. Цундела уьш йовхачу хенахь чуьркаш, горанаш йоцчу ламанан даккъашка хьала доьлху. Цигахь шийла механ х1охӀо хуьла. Иза чуьркашний, горнашний ца деза. Ламанан лахенанашца хин тог1ешкахьтогӀешкахь, хин берда йистошца хуьлу церан сецарш. Х1ундаХӀунда аьлчи цигахь а хишца шийла х1охӀо хуьлу.

*Гуьйранна ламанан баххьаш хержа оьшуш ца хуьлу г1елашнагӀелашна. Сту г1елагӀела г1елашкагӀелашка г1ерг1агӀергӀа сентябрь баттахь. Цо шена т1етӀе боьху г1елагӀела-етт. Т1аьхьаТӀаьхьа бисна сту, оре беъна г1елагӀела-етт т1амцатӀамца схьабаккха безаш хуьлу ша санна болчуьнгара. Кхузахь лета уьш. Тоххарлера г1елашкагӀелашка г1ерг1аргӀергӀар а доцуш къин тайпа амалаш къоллало: кхерам тасар, лата кечлуш б1овбӀов бахар, леташ эшначун дегабаам я тоьллачун куралла. Ницкъ болчу г1елангӀелан ша санна берг хоржуш терсар. Ханна а, дег1андегӀан а, ницкъана а шега ниссачух лета г1елагӀела-сту. Генара хеза цара вовшашна карраш детташ ден тата. Уьш леттачохь кегйина ма1ашмаӀаш карайо. Летчу заманчохь карраш таса а лой уьш вовшах ца дахалуш шиэ а г1елагӀела мацалла белла карийна меттигаш а ю.

*Оре лоцучу хенахь цхьана эра г1елангӀелан 6-7 г1елагӀела-етт хуьлу. Буг1анашБугӀанаш уьш къуьйсуш лета вовшех. Тоьллачо шегахьа дерзадо уьш.

*1айӀай шайн-шайн жима бажа хуьлу церан. Г1елаГӀела-сту а, шиъ-кхоъ юха а ламанан лахенга охьадог1уохьадогӀу уьш шайн кхерстаран некъашкахула.

*Г1елаГӀела ша сира белахь а цуьнан эса можачу сацкъар басахь хуьлу, дег1андегӀан дохалла можа томмаг1наштоммагӀнаш а долуш. Цхьана баттахь гергга 1уьллуӀуьллу иза бацалахь дуьжий. Нана цунна дукха гена а ца йолуш ежаш лела. Эса дакхо шен-шен хенахь метта йог1уйогӀу иза. Ненах декхчи йовхачу а, хьеначу а шурех дузий юха а охьадуьжу эса. Диттин кондаршлахь къаьсташ ца хуьлу иза. Цуьнан дег1адегӀа т1ератӀера можа томмаг1наштоммагӀнаш г1ангӀан патарехь д1аоьдӀаоь. Буьрсачу экханах ларо 1аламоӀаламо и къайле елла цунна.

*Цхьана шарахь сов лела боьрша эса нанна т1аьхьатӀаьхьа х1уттийхӀуттий. Шо кхаьччи нанна т1аьхьаратӀаьхьара къаьста иза. Стен эса шозлаг1чушозлагӀчу шарахь а ненаца хуьла.

*Оцу акхачу дохнан уггаре а луьра мостаг1мостагӀ борз ю. Царна кхерам бу акхачу цицигах а, чанах а.