|
'''КхоалгӀа рейх''' — 1933-чу-1945-чу шерашкахь Немцойн Национал-социалистийн белхан партин 1азаллаӀазалла (диктатура) йолчу хенахь хилла Германхойн пачхьалкх ю. 1943 шо кхаччалц цуьнан ц1ецӀе «Германхойн рейх» (нем. ''Deutsches Reich'') яра, цул тӀаьхьа «Сийлахь-йоккха рейх» (нем. ''Großdeutsches Reich'') яра. Оьрсийн историографехь «гитлеран Германи», «нацистийн Германи», «Кхоалг1аКхоалгӀа рейх», «фашистийн Германи» ц1ерашцӀераш лелайо. [[ШолгӀа дуьненан тӀом|Шолг1а дуьненан т1ом]] д1абирзинчулдӀабирзинчул т1аьхьатӀаьхьа Сийлахь-йоккхачу рейхан пачхьалкхан структурийн белхаш сецна.1933-чу-1945-чу шерашкахь Германин нацистийн куьйгалло д1ахьушдӀахьуш хила къиза чоьхьара а, арахьара а политика. Оцу политикан вовшахтохархошна [[Нюрнберган процесс|Нюрнберган процессехь]]ехь кхиэл йина. НСДАП-ан куьйгалла а, кхийолу Германин нуьцкъаллин структураш а — ''СС (иштта СД) а, гестапо а'' — зуламе кхолламаш хилар т1еч1аг1динатӀечӀагӀдина ду.
Гитлер волчу хенахь Германи тоталитаран пачхьалкх яра. Ерриг дахаран аспекташна т1ехьтӀехь мехка урхалло контроль латтош яра. Кхоалг1аКхоалгӀа рейх «Кхоалг1аКхоалгӀа паччахьалла» я «Кхоалг1аКхоалгӀа импери» бохург ду. Цундела ''нацисташ дийцарехь'' Нацистийн Германи хьалхалерчу Сийлахьчу Руман империн (800-1806800—1806) а, Германхойн империн (1871-19181871—1918) а верас яра.
1945-чу шеран х1утосургхӀутосург-баттахь шийтта шарахь Гитлерс а, нацисташ а ''Эзар шо долу рейх'' олу Кхоалг1аКхоалгӀа рейх юьйхира. Оцу шарахь бартхоша Германи х1аллакйирахӀаллакйира, Европехь Шолг1аШолгӀа дуьненан т1омтӀом берзира.
1933-чу шарахь кхолламан-беттан (январан) 30-чохь Веймар Республикин президенто Пауль фон Гинденбургас Гитлер Германин канцлер х1оттийрахӀоттийра. Канцлер мехка урхаллин куьйгалхо вара цу хенахь. Цул т1аьхьатӀаьхьа Нацистийн партис ерриг политикин оппозици дIаяьккхирадӀаяьккхира, иштта шен берриге а ницкъаш вовшахтоха йолаелира.
1934-чу шарахь хьаьттан-беттан (августан) 2-чу дийнахь Гиндербург кхелхинчул т1аьхьатӀаьхьа Гитлер Германин диктатор х1оьттирахӀоьттира. Цо вовшахтуьйхира канцелярин, паччахьан даржаш а, бакъонаш а. 1934-чу шеран хьаьттан-беттан (августан) 19-чохь д1яьхьнадӀяьхьна референдумо Гитлер Германин цхьаъ бен воцу фюрер хилар т1еч1аг1диратӀечӀагӀдира. Дерриг 1едалӀедал Гитлеран карахь дара, ткъа цуьнан дош лакхара бакъӀедал дара.
[[Йоккха депресси|Сийлахь-йоккха депресси]] йолчу муьрехь нацисташа яккхий тӀеман харжаш ярна а, ийна экономика лелаярна а экономика меттахIоттийраметтахӀоттийра, белхан къоьлла хилар проблемаш ерзира. Дефицитан харжаш лелаяр бахьана долуш, дӀахӀоттамо (режимо) т1еийциратӀеийцира герз хийцаран къайлаха йолу программа. Цу хьокъехь адамашлахь д1ах1оттамдӀахӀоттам безар лакхаделира.
Расизм, нацистийн евгеника, къаьсттана антисемитизм а яра д1ах1оттамандӀахӀоттаман идеологин коьрта башхаллонаш. Нацисташ германхойн къаьмнаш олалла ден раса санна къастош дара, уьш арийн расин уггар ц1енацӀена га ду олура цара. 1едалӀедал д1алацарцадӀалацарца доладелла жуьгташна а, цигоншна а тIехьажийнатӀехьажийна дискриминаци яр. Хьалхара концентрационни лагерш йиллина 1933-чу шеран бекарг-баттахь (мартехь). Жуьгтий а, кхиболу урхалло «ца оьшуш» санна лору нах а набахте хьажийра, ткъа либералаш, социалисташ, коммунисташ бойъура я набахте кхачабора, ишта махках баьхна меттигаш хилла.
Гитлеран урхаллин дуьхьал девла керстанийн килсаш а, махкхой а IазапехьӀазапехь латтабора, церан хьалханчаш набахте хан такха хьажийна.
КхоалгӀачу рейхан дешаран бух бара — расийн теори, т1емантӀеман г1уллакхдаргӀуллакхдар, демографин политика.
| 