Къоман хелхар
Къоман хелхар — фольклоран хелхар, до шен Ӏаламера хьелашкахь, хуьлу билгала меттигерчу ламастан болам а, ритм а , духар а, цунах тераниг а. Фольклоран хелхар — ша-шаха синхаам, дог айар, эмоци гучуйаккхар хьалха шена, тӀаьхьа — хьожучунна (йукъараллин, тобанна).
| Къоман хелхар | |
|---|---|
 | |
 Медиафайлаш Викилармехь |
.jpg)
.jpg)
Терминологи нисйе бӀаьра
Термин «къоман хелхар» наггахь даладо, Европин оьздангаллера а, исторера а историн маьӀна долчарна. Кхечу оьздангаллашна терминаш «этносан хелхар» йа «ламастан хелхар» наггахь леладо, кхин а «ламастан хелхарна» йукъахь хила тарло церемонин хелхар[en].
Чухоам боллуш а, йоцца а амал йелла къоман хелхаршна Н. В. Гогола шен «1836 шеран Петарбухан йаззамашкахь»:
Хьовсийша, къаьмнийн хелхарш дуьйлу дуьненан маьӀ-маьӀӀехь: испанхо швейцархо санна ца волу, шотландхо теньеран немцо санна ца волу, оьрсий француз а, азихо а санна ца волу. Цхьаьна пачхьалкхан провинцешкахь хийцало хелхар. Къилбаседа оьрсий малорооссийн оьрси санна ца волу, къилба славянхо поляк а, финн а санна ца волу: цхьаьнан мотт болу хелхар ду, къечунна синхаам боцуш ду; цхьаьнан хьерадаьлла ду, кхечунан паргӀата ду; цхьаьнан дуладелла, деза ду, вукханан дайн, хӀаваан ду. Мичара девлла оццул хелхараш? Хелхар долу къоман амалах, дахарах, гӀуллакхан тайпанах. Сийца, кураллийца дахар хилла къоман хелхаро, гойту изза сий а, куралла а шен хелхарехь; гӀайгӀайоцу а, маьрша а къоман хелхар а хуьлу доза доцуш маьрша а, гӀайгӀабоцуш а; йовхачу климатера къомо дитина шен къоман хелхарехь изза там, шовкъ, эмгаралла.
ХӀинца ду дийнна могӀа хелхарш, масала хип-хоп, уьш кхуьу ша-шеха, амма термин «къоман хелхар», царна ца даладо, церан меттана леладо термин «ураман хелхарш». Термин «къоман хелхар» лерина , ладаме дакъа ламасташца уьйр йолу хелхаршна, кхолладелла миска халкъан а, хьалдолчу халкъан а йукъахь башхаллаш йолучу хенахь.
«Этносан хелхар» а, «ламастан хелхар а» терминаш лелайо, хелхаран оьздангаллин орамаш билгалдаха. Оцу агӀора дерриг къоман хелхарш этносан хелхарш ду.
Къоман-сценин хелхарехь говзаллин исбаьхьалло эстетика йо фольклоран, тойо изао (ткъа наггахь, лууш кӀаргйо), дерриг схьаэцча, — чолхе йоккху, модификаци йо. Хелхарчаш а, хореографаш а гӀерта шайн говзалла гайта, публикин терго тӀейахийта сюжетан сценин композицешца[1]. Къоман хелхаран говзаллин ансамблийн кхоллараллин амалехь бу сценин кечам — ламастан хелхаран бух тӀехь керла исбаьхьаллин кхолламаш бар, ткъа уьш ца хуьлу дерриш фольклоран материал тӀехь, ца хуьлу бакъйолу халкъан исбаьхьалла[2].
Истори нисйе бӀаьра
Берриг славянийн оьздангаллин амалера башхаллаш кхоллайала йолайелла генарчу заманахь дуьйна, иза хьакхало эшарех, хелхарех, духарех, месаш кечйарех. Хьалхара хелхарш кхолладелла гуонахьара Ӏаламах эмоцин битам гайтархьама. Хелхаран боламаш кхуьура иштта акхаройн а, олхазарийн а лелар гойтуш, тӀаьхьуо — куьйгаэшара цхьа билгала къинхьегаман процессаш гойтуш (масала, цхьайолу хороводаш). Йуьхьанца хелхаро, эшаро санна, бозбуунчаллин роль кхочушйора, цундела рузманан-Ӏадатан хелхарашкахь йисина алсама шира аматаш.
Дуьненан къаьмнийн хелхарш нисйе бӀаьра
Оьрсийн хелхар нисйе бӀаьра
Оьрсийн хелхарш оьрсийн къоман оьздангаллех дӀакъасто йиш йоцу дакъа ду.
Российн къаьмнийн фольклоран гӀараваьллачу талламхочо Штелин Якоба XVIII бӀешарахь йаздина[3]:
Йерриг пачхьалкхехь халкъан йукъахь генара схьа дуьйна Ӏадат ду аренашкахь йиш локхуш, оцу эшаршца оьрсийн хелхарш деш … Европин йерриг хелхаран исбаьхьаллехь а карор дац оьрсийн эвлан хелхар саннарг, нагахь иза хазачу кхуьуш йолу йоьӀа йа къона зудчо деш делахь, кхин цхьан а дуьненара къоман хелхар шен хазаллица дусталур дац оцу хелхарца.
Цхьадолчу хелхарш гойтура олхазарийн а, акхаройн а леларш, кхечара — гойтура болх бар (йалта дӀадер, йалта хьакхар, кӀадеш дуцар). Йуьхьанцалера хелхаро, эшаро санна, лелайора бозбуунчаллин роль, цундела рузманан-Ӏадатан хелхаршкахь йисина дуккха а шира аматаш.
Оьрсийн къоман хелхаран Ӏадаташца йолу уьйр дукхаха йолчу хороводийн, цхьа долчу хелхарийн тайпанийн йихкина йу. Цхьамма до хелхаран йа кадрилан уьйр йац Ӏадаташца.
Оьрсийн къоман хелхар дечу меттиге хьаьжжина ша-кепара до. Къилбаседехь — паргӀата, дозаллица. Йуккъерачу декъехь — цкъа паргӀата а, лирикица а, йуха сема а, самукъане а. Къилбехахь — сиха а, парталла а. Цуьнца цхьаьна оьрсийн къоман хелхаран йукъара аматаш йу, дукхаха дерг иза йоьзна йу къоман амалца. Божарийн хелхар къастало тамашена дахарах самукъадаларца а, забарца а, шораллица а, шеца хелха йолучуьнца болчу лерамца а. Зударийн хелхар сиха а, дог айаме долушехь, хуьлу дайн болар долуш, догцӀеналла, зудчалла, оьздангалла, йолуш[4].
Украинийн хелхар нисйе бӀаьра
Шира малхбалеславянийн тайпанийн — древлянийн, дреговичийн, вятичийн, къилбаседахойн, волынхойн, кӀайн хорватийн, бужанийн, кхечеран а — дахаран кеп, украинийн къоман ша-кепара дахаран, оригиналан, хореографин говзаллин бух бара. Дерриг Ӏадаташ, бозбуунчаллин кхайкхамаш, луьйца йолларш, иштта кхин дӀа а, дуьххьала дӀа доьзна а, уьйр йолуш а дара анималан культаца.
Хелхаран боламаш амалехь бу «Гопакан», «Казачокан», «Метелицин», иза йуккъерачу Украинин хелхарийн бух бу, билгалйоху украинин халкъан хореографин къоман коьрта аматаш, нагахь хьаьжча украинийн хороводашка а, сюжетан хелхаршка а, сихха го, оцу кхолламашна йукъахь бу изза цӀе йолу кхин кхолламаш. Халкъан исбаьхьаллин бахамехь дисина дерриг украинийн къоман хелхарш, до музыкица. Украинийн халкъо кхоьллина ша-кепара, оригиналан хореографин говзалла, цуо лоцу дуьненан синмехаллин оьздангаллехь коьрта меттигех цхьаъ.
Белоруссийн хелхар нисйе бӀаьра
Йехачу заманахь белоруссийн хелхар кӀезиг довзара шайн даймахкахь а, наггахь бен эвлара а ара ца долура[5]. Белоруссийн къоман хелхарш сценин майданашкахь Белоруссехь а, арахьа а гучудахаран а, гӀарадахаран а доккха хьакъ ду Буйницкий Игнатан труппин. Иза ву говза похӀмахо, 1907 шарахь кхоьллина белоруссийн халкъан театр, цигахь цуо ша дакъалецира режиссёр а, актёр а, хелхарча а волуш[5]. Концерташкахь кхочушдора халкъан эшарш, белоруссийн поэтий кхолламаш, хелхарш ламаста «траістай» музыкин аккомпанементаца (Ӏад хьокху пондар, цимбал, зурма)[5]. Къоман хелхарийн сценин интерпретацехь И. Буйницкий фольклоран бух тӀера дӀа ца волу ала мегар дара[5].
Белоруссийн къоман хореографис Ӏалашйина йоккха кхоллараллин шира тӀаьхье. Уггаре гӀарадевлла ду белоруссийн халкъан хелхарш — «Лявониха», «Крыжачок», «Юрачка», «Полька-Янка», «Чарот», «Таукачыкi», «Чобаты», «Лянок», «Кола», «Бульба», «Ручнікi», «Млынок», «Касцы», «Козачка», «Мяцеліца», «Мікiта», «Дударыкi», «Бычок», «Казыры»[6].
Белоруссийн хелхаран башхалла динамикаллин а, самукъане хилларан а, чарпаллин а, коллективан а амалехь кхочушдар[6]. ХӀинца белоруссийн къоман хелхар гойту профессионалан хелхаран коллективаша, царех уггаре йевзаш йерш — Беларусин пачхьалкхан хелхаран ансамбль, ансамбль «Хорошки», «Лявониха».
Лезгинка нисйе бӀаьра
Лезгинка — йерриг Кавказехула даьржина лаьзгийн къоман хелхар[7][8], а также музыкальное сопровождение к этому танцу[9]. Кавказан ламанан къаьмнийн ламастан къоман хелхар[10][11][12][13].
Йукъара хаамаш нисйе бӀаьра
Лезгинка «йуьхьанца тӀемлойн хелхар дара»[14]. Хелхар ширачу заманахь дуьйна даьржина Кавказан къаьмнашна йукъахь, шайн къоман цӀераш а техкина:
- азербайджанийн: ləzgihəngi[15]
- абхазийн: қәашара[16]
- адыгейн: зэфакӏу, ислъамый[17]
- гуьржийн: ქართული ხალხური ცეკვები (картули халхури цеквеби), иза гочдо «гуьржийн къаьмнийн хелхарш», хӀунда аьлча Гуьржийчоьнан хӀора маьӀӀехь шен кепара хелхар ду, йукъара цхьа цӀе йац, ткъа цхьайерш йагарйина, масала, ქართული (картули), ხევსურული (хевсурули), ხორუმი (хоруми), მთიულური (мтиулури), სვანური (сванури) и т. д.[18].
- гӀазгӀумкийн: къиссу[19]
- гӀалгӀайн: халхар[20]
- гӀебартой-чергазийн: лъапэрисэ, ислъамей[21]
- гӀумкийн: бийив[22]
- даьргӀойн: делхъ[23]
- жӀайн: кьурди[24]
- кхарачойн-балкхаройн: стемей, джангыз[25]
- талышийн: лакто[26]
- эрмалойн: Արծվապար- (арцвапар) аьрзунан хелхар
Къоман-сценин хелхар нисйе бӀаьра
Къоман-сценин хелхар — говза классикин, къоман дахаран хелхаран, ша-кепара дахар долу фольклоран хьостийн симбиоз йу. Россехь и ша-йолу хореографин гӀуллакхан кеп йукъайаьлла XX бӀешарахь, цхьа могӀа къоман хелхаран ансамблаш йукъайевллачул тӀаьхьа.
Хьажа иштта нисйе бӀаьра
Билгалдахарш нисйе бӀаьра
- ↑ Афанасьева А. Б. «Диалог культур» в музыкально-хореографическом фольклоре: История и современность, социокультурные и педагогические аспекты // Вестник Академии Русского балета им. А. Я. Вагановой. № 1 (42) 2016 — С. 93
- ↑ Афанасьева А. Б. Традиционный танцевальный фольклор современной русской деревни (на материале Северо-Западной зоны РСФСР) — Ленинград, 1984
- ↑ Штелин Я. Музыка и балет в России XVIII века / Под ред. Б. И. Загурского. — Л.: Муз. издат., 1935. — 175 с. — С.55, 150
- ↑ Бакланова, Стрельцова, 2000, с. 339–359.
- ↑ 1 2 3 4 Алексютович, 1978, с. 6.
- ↑ 1 2 Алексютович, 1978, с. 26.
- ↑ Лезгинка // БСЭ. — Государственное научное издательство. — 1950. — Т. 24. — С. 445.
- ↑ Г. В. Келдыш. Российская энциклопедия Языкознание: Большой энциклопедический словарь. — 1998. — С. 299. — 671 с.
- ↑ im. Adama Mickiewicza Studia Rossica Posnaniensia. — 2005. — Т. 32. — С. 123.
- ↑ Unforgettable Classics: Russian Reader Intermediate-Advanced, 19th Century Автор: Lidia Mccarthy
- ↑ Словарь исторических терминов Владимир Симаков Лита, 1998
- ↑ ЛЕЗГИНКА | Большой Энциклопедический словарь (БЭС), ЛЕЗГИНКА | Толковый словарь Ожегова. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 18 март. Кху чуьра архивйина оригиналан 2018 шеран 18 мартехь
- ↑ ЛЕЗГИНКА | Большой Энциклопедический словарь (БЭС). ТӀекхочу дата: 2018 шеран 18 март. Кху чуьра архивйина оригиналан 2018 шеран 18 мартехь
- ↑ Корни легенд об Одине и Торе. Тавры, кавказские народы, зиги
- ↑ Məmmədli N. Milli rəqslərimiz milli dəyərimizdir (az) // Ekspress. — 2015. — 2 iyun. — S. 15.
- ↑ Касландзия В. А. Абхазско-русский словарь. Сухум, 2005 г
- ↑ Исламей в БСЭ. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 9 май. Кху чуьра архивйина оригиналан 2014 шеран 28 июлехь
- ↑ Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Хайдаков С. М. Лакско-русский словарь. Государственное издательство иностранных и национальных словарей. М., 1962.
- ↑ Халхар.
- ↑ Апажев М. Л., Коков Дж. Н. Кабардино-черкесско-русский словарь / Нальчик: Эльбрус, 2008
- ↑ Умаханова А. М. Хореографическое искусство кумыков в исторической науке и баллетристике XIX — начала XX века. — Махачкала, 1991
- ↑ Халидова М. Р., Юсупова Ч. С. Проблемы мифологии и верований народов Дагестана: сборник статей. — Дагестанский филиал АН СССР, Институт истории, языка и лит-ры им. Г. Цадасы, 1988. — с. 166
- ↑ Аварско-русский словарь под редакцией М. М. Гимбатова — Махачкала: ДНЦ РАН, 2006. — 2096 с.
- ↑ Под редакцией Тенишева Э. Р. и Суюнчева Х. И. Къарачай-малкъар-орус сёзлюк. — М.: Русский язык, 1989. С. 571
- ↑ Талышско-русский словарь Зейналов М.А Астара 2003 г.
Литература нисйе бӀаьра
- Алексютович Л. К. Белорусские народные танцы, хороводы, игры / Под ред. М. Я. Гринблата. — Кеп:Мн.: Вышейшая школа, 1978. — 528 с.
- Бриске И. Э. Народно-сценический танец и методика его преподавания. Учебное пособие — Челябинск, 2007.
- Василенко К. Лексика украинского народно-сценического танца. — К.: Искусство — 1985 г.
- Верховинец В. Теория украинского народного танца. Пятый вид., Допов. — К.: Муз. Украина, 1990.
- Горленко В. Ф. Первая этнографическая программа на Украине. // «Народное творчество и этнография», 1957. — № 4.
- Гуменюк А. И.[uk] Народное хореографическое искусство Украины. Академия наук Украины. — Киев, 1969.
- Гусев Г. Къоман хелхар. Методика преподавания Архивйина 2021-12-21 — Wayback Machine — М.: Гу-манит. изд. центр ВЛАДОС, 2003. — 208 с.
- Майорова О. Украинские танцы // Искусство и образование. — № 4. — 2000. — С. 26—37.
- Къоман хелхар. Русские народные танцы // Народная художественная культура. Учебник(укр.) / под ред. Т. И. Баклановой, Е. Ю. Стрельцовой. — М.: МГУКИ, 2000. — 344 с.
- Полякова А. С., Курюмова Н. В. Народно-сценический танец как метод освоения фольклора и художественно-идеологическая конструкция // Ярославский педагогический вестник, 2017.
- Украинская тройная музыка. — М.: Мелодия, 1984 .- 4 ГРП.: 33 об/мин., Стерео.
Хажоргаш нисйе бӀаьра
- Народно-сценический танец как особый жанр
- Украинские народные танцевальные песни — слова, ноты Архивйина 2015-05-15 — Wayback Machine
- Украинские народные танцы Архивйина 2010-03-07 — Wayback Machine — описания, иллюстрации и инструкции полностью всех украинских народных танцев.
- Народные фестивали
- Интермаша-сайтийн материалаш
- Лезгинский ансамбль песни и танца «Сувар»
- Социальная сеть для людей, интересующихся кавказской культурой. Много лезгинки. Каждый зарегистрированный пользователь может свободно обмениваться музыкой, видео, фотографиями и книгами народов Северного Кавказа.
- Лезгинка // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Къоман хелхар — хӏара Советан йоккхачу энциклопеди чуьра йаззам бу.
- Зилга-кафт. Круговой парный танец
- Видеоматериалаш
- Лезгинский вариант лезгинки — народный танец «лекъ» в исполнении лезгин.
- Аварский вариант лезгинки — народный танец «къурди» в исполнении аварцев.
- Адыгейский вариант лезгинки — народный танец исламей в исполнении солистов ансамбля «Шапсугия».
- Грузинский вариант лезгинки — народный танец лекури в исполнении ансамбля «Сухишвили-Рамишвили».
- Кабардинский вариант лезгинки — народный танец исламей в исполнении солистов ансамбля «Кабардинка».
- Кумыкский вариант лезгинки — народный танец «бийив» в исполнении солистов ансамбля «Лезгинка» Султана Хамдуллаева и Муслимат Алиевой.
- Осетинский вариант лезгинки — народный танец зилга-кафт из кинофильма «Чермен» (1974).
- Осетинский вариант лезгинки — народный танец зилга-кафт в исполнении фольклорного ансамбля «Фарн» под руководством Уагка Джатиева (фрагмент видеозаписи этнографической реконструкции народных танцев кон. XIX — нач. XX в. в с. Нижний Сба Урс-Туальского общества Южной Осетии).
- Чеченский вариант лезгинки — народный танец ловзарг в исполнении солистов ансамбля «Вайнах» под руководством Дикалу Музакаева.