Финикийн йоза
Финики́йн йоза — адаман исторехь тешалла дина хьалхарчех цхьаъ фонетикан йозан система. Йукъадаьлла вайн эрал XV бӀешо хьалха, цунах евлла дукхаха йолу таханлера абаташ.
| Финикийн йоза | |
|---|---|
| Йозан тайпа | консонантан |
| Меттанаш | финикийн, иврит, моавитийн, аммонитийн, филистимийн |
| Кхоьллина терахь | гергга 1050 в. э. хьалха |
| Мур | вайн эрал 1500 шо гергга хьалха, тӀаьхь-тӀаьхьа эволюци хилла кхечу йозанан системашка |
| Йозан агӀо | аьтту агӀонера аьрру агӀорхьа |
| Хьаьркийн | 22 |
| Шира документ | Мешан чурт |
| Схьадалар | хууш дац |
| Кхиина | Ӏарамийн йоза, жугтийн абат, грекийн абат, жимаазин абаташ, латинан абат, иберин йоза, ливийн йоза кхин дӀа а |
| Гергара | угаритийн йоза, къилбаӀаьрбийнчоьнан йоза |
| Юникодан диапазон | U+10900 to U+1091F[1] |
| ISO 15924 | Phnx |
| Йозан масала | |
| Хьажа иштта проект «Лингвистика» | |
Леладора консонантан хьесап, аьлчи а дешнаш йаздарехь леладора мукъаза аьзнаш. Мукъачеран маьӀна йоьшачо кхетадора, аьлчи а оцу кхетаман бух бара йукъара дахаран зиеделларг, и йоза лелочеран массеран а. Текст язйора аьтту агӀонера аьрру агӀо.
Истори нисйе бӀаьра
Финикийн йоза ду дуьненан абатан йозанех хьалхарчех цхьаъ, амма нисса финикийн йозано йолийна йуьхьиг абатан йозанийн масех генна, тахана дерриг аьлча санна дуьненан йозанаш (японин кана дӀадаьккхича, хила тарло, корейн йоза а[2]) хьост долуш ду финикийн йозанехь. Абатан структура йолу кхин йозанаш — ширагӀажарийн зайлатохар а, мероитийн йоза а — ца даьржира[3].
Абатах болу кхетам нисйе бӀаьра
Абатан йоза — цхьа хьаьрк цхьаьна озаца билгалйоккху йоза, иза къаьста хӀора хьаьрко кхетам йа морфема билгалйоккхучу логографин а, идеографин йозанах. Дешдекъан йоза иштта лара мегар дац абатан йоза, хӀунда аьлчи силлабарешкара хӀора хьарко ша дешдакъа билгалдоккху[4].
Схьайовларан теореш нисйе бӀаьра
Мисран теори нисйе бӀаьра
Уггаре йаьржинчу теорица, абатан йоза кхолладелла Мисрахь. И теори кховдийра Ленорман Франсуас, йийцина де Руже Эммануила 1874 шарахь. Мисран теорин агӀончаш бекъало кхаа тобане. Хьалхара тоба тийжа абатан йоза иероглифан йозанах даларна тӀе, оцу теорин агӀончаш хилла Шампольон Жан-Франсуа, Ленорман Франсуа, кхин Ӏилманчаш. Ӏилманчийн шолгӀа тоба абатан йоза иератикан йозанах даьлла хиларан версин тӀе тийжа, оцу версин агӀончаш хилла Тейлор Исаак, Монте Пьер, кхин а. КхоалгӀа теорис тардолуьйту абатан йоза демотийн йозанах даьлла хилар, амма и теори тӀеоьцийла дац, хӀунда аьлчи абатан йоза хьалха даьлла демотийнчул. Оцу теорин агӀончаш хилла Бауэр Ганс.
Мисран теори емал еш йу, хӀунда аьлчи оццул дукха тайп-тайпана хьаьркаш (700 сов) хилчи финикийн йозан цхьацца хьаьркаш тера ца хуьлуш хулийла а дац. Цул сов, билгалдаккха деза, мисран иероглифан йозанахь, дешан цхьаьнамукъаза а, шинамукъаза а дакъошкахь йуьхьанца дуьйна лелийна леррина хьаьркаш, амма тӀаьхьа цхьаьнамукъаза хьаьркаш гуттар а кӀезиг лело буьйлабелла идеографин йозанехь, цу тӀе шеш цхьаьнамукъаза аьзнаш цкъан а лела а ца дора. Билгаладаккха деза иштта, абатехь цхьа аз билгаладоккхуш маьӀна хийцалуш йоцу цхьа хьаьрк хилар, ткъа мисран йозанехь цхьа аз тарло билгалдаккха тайп-тайпана хьаьркашца. Нагахь абат боккъал а Мисрара йаьллийхьара, тӀаккха мисархошна оьшура дацара масех бӀешарахь чолхе иероглифан йоза лело, абат йинчул тӀаьхьа масех бӀешо даьлчи, атта дан гӀерта иероглифан а, иератийн а йозанаш[3].
Синайн теори нисйе бӀаьра
1916 шарахь Гардинер Алана а, Зете Курта а 1904—1905 шерашкахь Питри Флиндерса дӀадиллина долу шира синайн йозанаш толлуш (дерриш дисинарш 50 гергга йоза дара, цхьа дакъа царех карийнера 1927 а, 1935 шерашкахь), жамӀ дира, синайн йоза ду мисран иероглификийн а, абатан а йозанашна йукъара. Амма, синайн йозанаш дешифровка еш, дукха а, кӀезиг а ца коьрруш ала мегар ду цхьаьна йозана дешифровка йарах, иза дӀатарйина дела-аьзни йу бохучу БаӀалатах (синайн. 
). ТӀаккха а, синайн йозанах абат схьайаларх хьекъале тешалла дац, ткъа ша синайн йозане хьажар хьекъале ду абатан йоза кхуллуш зеделлачуьнга санна[3].
Ша Гардинер шира синайн йозан дешифровка йарах иштта элира: «Дагахьбаллам буьсу, соьгахь хаамаш бац БаӀалат цӀе йоцург кхин дош дешна хилдах; цундела цуьнан дешифровка йуьсу талла ца ло гипотеза»[5].
«Ца тоьу зӀен» теори нисйе бӀаьра
Гардинеран теори йузуш йолу «ца тоьу зӀен» теорица, синайн а, къилбаседасемийн а йозанан йуккъера меттиг йу шираханаанейн йоза, цуьнан иэсаш карийна Палестинехь. Йисина йозанан цхьайтта иэс, уьш кхаа тобане йекъа мегар ду:
Хьалхара тоба — 1929 шарахь карийна Гезерера герагаш йолчехь, 1937 шарахь карийна Сихемера тӀулгийн экъа, кхин а 1934 шарахь карийна Лахишера шаьлтан тӀиера йоза, амма йоза кара а дина зорба ца тоьхна 1937 шарахь бен. Оцу тобан йозанаш вайн эрал XVI бӀешо хьалхара ду
ШолгӀачу тобанера йу Телль эль-Хеси гераг, хаайелла 1891 шарахь,кхин а карийна 1932 шарахь кхаба Телль эль-Ӏаджулехь. Иштта оцу йа кхоалгӀа тобанера лара мегар ду гераг 1930 шарахь Бейт-Шемешехь карийна йолу. Оцу тобан йозанашна терахь хӀоттийна вайн эрал XIV бӀешо хьалхара.
КхоалгӀа тобана йукъара ду Лахишера масех йоза: 1934 шарахь карийна кхабан тӀиера йоза, шо даьлчи карийна долу кеда тӀиера йоза, 1936 шарахь карийна кӀурбоккху пхьегӀан негӀар тӀиера йоза, 1934 шарахь карийна «Лахишера № 2 йолу кад». И йозанаш вайн эрал хьалхара XIII бӀешеран шолгӀачу декъера ду. Оцу тобана йукъара ду Мегиддора дешийн чӀуг, иза карийначу археолога П. Л. О. Гайс терахь хӀоттадо вайн эрал 1300—1200 шераш хьалхара[6] КхоалгӀачу тобана йукъайаха тарло Иерусалиман килсан бух тӀиера тӀулгаш тӀеехкина хьаьркаш.
«Ца тоьу зӀен» теори къобалйо дукхаха болчу Ӏилманчаша, масала Олбрайт Уильям, Гастер Мосес, кхин а, амма цхьа могӀа факторш схьагарехь и теори бакъ хилар шеконе дуьллу: иштта, оцу теорица, цхьатерра йо шираханаанейн а, синайн а йа финикийн йозанийн хьаьркаш, ша тера хиларан факт гайтина дац. Цул сов, уьш тардар а, цхьацца хьаьркаш ешар а дукха хьолахь цхьаьна ца догӀу, йукъара тӀеэцна тардарш кхета ца ло, «ца тоьу зӀен» теорица бен, дукхачу меттигашкахь ца йийшира финикийчух тера йолу хьаьркаш бен[3].
Критан теори нисйе бӀаьра
Эванс Артуран теорица, абат Финикихоша филистимлянашкара схьаэцна хилла, цара чуеина абат КанӀане Критера. Амма иза хила йиш йац, хӀунда аьлча КанӀанан бердайисташ дӀалаьцна филистимлянаш вайн эрал 1220 шо хьалха, цулла а масех бӀешо хьалха а абат йолуш йара. Критан а, къилбаседасемийн йозанаш тӀехьаьжчи тера делахь а, и тералла тӀехьаьжчи ерг бен йац, тералла геометрин кепийн бен йац, цул сов, оцу шина йозан уьйранех дийца йиш йац, критан хьаьркаш хӀинци а шифр дӀайаккхайелла а йац, ткъа асан йозан А, асан йозан Б, финикийн йозан йукъара уьйр бакъ ца йан йелира. Кхечу агӀора, абат кхоьллинарг критан йоза хууш хила тардалар ду, амма цуо лара а ца лерина критан йозан хьаьркийн фонетикан маьӀна[3].
Библан теори нисйе бӀаьра
Дюнан Морисан хетарехь, абатан хьалхарниг хилла библан псевдохьаьркийн йоза. И йоза дӀадиллина 1929 шарахь Шемара Библехь (хӀинца — Ливанан мохк) Дюнан Мориса, цуьнан масех вариант шифр дӀайаккхар а ду. Цуьнан теорица, Библера цхьацца йозанашкахь силлабин йозан а, абатан а йукъара меттиг лоцу хьаьркаш хаало, и хьаьркаш , Дюнан оцу хьаьркашка псевдохьаьркийн «асан карладаккхаре» санна хьожу. Дюнана иштта тардолуьйту, нагахь библан йоза семийн боцучу меттан динехь, тӀаккха и хьаьркаш леррина атта йина семийн финикийн меттаца[7][8] яийтархьама.
Дюнанан теори пхеа далилан бух тӀехь йу: Библан псевдохьаьркийн йоза а, финикийн йоза а тӀаьхьий хьалхий лелийна цхьаьна меттигехь; дукхах йолу финикийн хьаьркийн, хе а, коф а йоцучеран, тера хьаьркаш йу библан йозанехь; шинне а йозанан агӀо аьтту агӀонера аьрру агӀоне ду; ша-кепара ширасемийн йозан иэс йолчу спатулаш техь йозанаш йаздина библан а, финикийн а йозанца; библан а, финикийн а йозан ширачу иэсашкахь дешнаш декъара лакхара охьа сизаца.
Цул сов, цхьайолу абатанчух тера йолу хьаьркаш, карийна Библара вайн эрал XX—XIX бӀешераш хьалхарчу хӀумнаш тӀехь. Библехь иштта карийна вайн эрал XVIII бӀешо хьалха йина борзан жима статуя, пхеа «абатан» хьаьркаца. Дюнанан хетарехь, и йоза деша мега l(ī) 'Amn (нийсо — ly’mn), маьӀна «суна тӀевола, Амон», амма, шолгӀа символ дош доькъу хьала-охьа сиз хилар тардалийтахь, тӀаккха и йоза деша мега l’mn — «Амонан ду», ткъа оцу йозан агӀо — бустрофедон. Иштта, Дюнанан теорица, абат кхоьллина хан вайн эрал XX—XVIII бӀешераш хьалхара йу.[3]
Исторел хьалхара геометрин хьаьркийн теори нисйе бӀаьра
Питри Флиндерсан хетарехь, къилбаседасемийн йоза, ткъа иштта Жимачу Азин йозанаш а, къилбасемийн абаташ а, грекийн абат а, кипран йоза а, Мисрара деша ца ло цхьа могӀа йозанаш а, синайн йоза а схьадаьлла исторел хьалха ЛаьттайуккъерахӀордагуонерачу къаьмнаша ширачу заманахь дуьйна лелийна геометрин билгалонех. Оцу теорин агӀончаш кӀезиг хилира, амма хила магар дӀадаккха дуьззина мегар дац[3].
Кхин теореш нисйе бӀаьра
1875 шарахь аратеттинчу Эванс Джонан теорица, абатан элпаш схьадевлла элпашца догӀучу хӀуманийн суьртех. 1914 шарахь тера теори аратеттира Готье Люсьена[9]. Акрофонин хьесап леладо кхин а Струве Василийс[10].
Ша кепара концепци кховдийна библан таблицаш абхазийн дайн меттан бух тӀехь дешначу, оцу тексташна тоъал силлабарий хӀоттийначу Г. Ф. Турчанинова[11].
Иштта аратеттина цхьа могӀа кӀезиг аьтту хилла гипотезаш а абат зайлан йозанах , критан силлабарех, хеттийн йозанах йаьлла бохуш. Нацисташа кхин а аратеттира шайн гипотезаш, цуьнца абат — арийн расан кхоллам бу[3].
Инжилан теори нисйе бӀаьра
Оцу гипотезаца, дуьххьара дуьненан абат кхоьллина Муса пайхамара, иза бераллехь чӀогӀа дика кхетош-кхиийна, Ӏилма делла Мисрахь пирӀунан йоӀ йолчохь, Ӏамийна (кхерсташ лелачу хенахь Исх. 2:15-16) шена меттанаш шен стунда Иофор бахьнехь — мадиаман эла а, мозгӀар а волчу. Исраилан халкъ Мисрара арадаьккхинчул тӀаьхьа, Мусас жуьгташна йукъахь даржийра керла дин а, керла абат а, цуьнца йазйина йара сийлахь тексташ (тӀулган тептарш а, Пхи жайна а) а, ткъа иштта административан омарш, дӀасакхоьхьуш хилла долу грамота хуучу кехаташ лелош болчара Кеп:Библия[12].
Билгалдахарш нисйе бӀаьра
- ↑ 10.3 Phoenician Unicode 8.0.0 - Middle East-II
- ↑ По мнению лингвиста Гэри Ледьярда, одним из источников хангыля было монгольское квадратное письмо, созданное Пагба-ламой, и, таким образом, хангыль также является отдалённым потомком финикийского алфавита. См. Ledyard, Gari K. The Korean Language Reform of 1446. Seoul: Shingu munhwasa, 1998.; Ledyard, Gari. «The International Linguistic Background of the Correct Sounds for the Instruction of the People.» In Young-Key Kim-Renaud, ed. The Korean Alphabet: Its History and Structure. Honolulu: University of Hawai’i Press, 1997.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Дирингер, Дэвид. Алфавит. — М.: Издательство Иностранной Литературы, 1963.
- ↑ Истрин В. А. Развитие письма. — М.: Наука, 1965.
- ↑ A. Gardiner. JEA. — январь 1916.
- ↑ P. L. O. Guy. Megiddo Tombs. — Chicago, 1938.
- ↑ Гельб И. Опыт изучения письма. — Едиториал УРСС, 2004.
- ↑ Эрнст Добльхофер. Знаки и чудеса. — М.: Вече, 2004. — ISBN 5-94538-459-3.
- ↑ L. Gauthier. Introduction à l'Ancient Testament. — Lausanne, 1914.
- ↑ И. М. Дьяконов. (От редактора) // Абат Дэвида Дирингера. — М.: Издательство иностранной литературы, 1963.
- ↑ Г. Ф. Турчанинов. Открытие и расшифровка древнейшей письменности Кавказа. — М.: Институт языкознания Российской Академии наук, 1999.
- ↑ Моисей. Электронная еврейская энциклопедия