Чибча (цивилизаци) — Версийн башхалла

'''Чи́бча''' ({{lang-es|Chibcha}}), '''Муи́ска''' я '''Мо́ска''' — [[XII бӀешо|XII]]—[[XVI бӀешо|XVI бӀешерашкара]] [[Къилба Америка|Къилба Америкин]] лакхара кхианчех цхьа цивилизации. Шира Америкин оьздангаллашна юкъахьйукъахь чибча лаьтта цхьаьна могӀарехь [[Майя (цивилизаци)|майяца]], [[ацтекаш]]ца, [[Сапотекийн цивилизаци|сапотекашца]], [[инкаш]]ца. Шеш чибчаша шайх олура муискаш, аьлча а «адамаш».

Чибчаш дӀалоцура доккхаха долу дакъа хӀинцалерачу [[Колумби]]н мехкан. Церан лаьттан юкъйукъ яра лекха лаьмнийн [[Малхбален Кордильера (Колумби)|Малхбален Кордильерийн]] акъари а, [[Богота]]н къилбаседехьара [[Тунья (эрк)|Тунья]]н а, [[Согамосо]]н а эркийн тогӀенаш а. Цул сов, чибчаш дӀалоцура [[Богота]]н къилбехьара тогӀенаш а, [[Кордильераш|Кордильерийн]] малхбален басенаш, [[Ориноко]]н генан [[Мета (эрк)|Мета]] эркан [[льянос]]ашна тӀекхаччалц. Европахой баьхкинчу хенахь чибчан мохк бара 25 эзар квадратан километр сов, ткъа бахархой миллион гергга бара.

[[Богота]]н атагӀи а, цунна гонахьара лаьмнийн басеш а къаьста алсама Ӏаламан тӀуналла хиларца, кӀедачу а, цхьаьнаэшшарачу климатца. Оцу факторша йира кхузахь луьста бахархой хевшина а, ткъа иштта кхиина [[латталелор]]ан а кӀошташ. I эзарлагӀа шерашна юккӀехь кхузахь яра нах охьахевшина эвланаш, царна юкъахьйукъахь 1000 сов стаг веха а, хила йолаелира хьалхара пачхьалкхаш. Юьхьанца чибчан латтанашна тӀехь дехира [[Аравакийн меттанаш|аравакийн меттан доьзалера]] тайпанаш. Амма V бӀешарахь уьш аратеттира чибчийн дайша, уьш кхелхира цига [[Юккъера Америка|Юккъерачу Америкера]], [[Панамин лаг]] тӀехула. IX бӀешарахь дикка шуьйра кхиа йолало [[металлурги]]. XII—XIII бӀешерашкахь кхоллало чибчийн тайпанийн юкъараллашйукъараллаш. Чибчин пачхьалкхаш сих-сиха, XV бӀешарахь алсама, тӀелеташ хьийзабо луларчу аравакийн а, башха дукха карибийн тайпанийн агӀора.

Чибчан оьздангаллера цхьан а йозанан иэс ца йисина дера, вайна европин хроникаша язбина хаамаш бен ца кхаьчна, цара гойту испанхой кхуза кхачале ши чкъор хьалхарчеран дахар. Хроникхоша яздинчу тептаршца, XV бӀешо чекхдолуш чибчийн 5 - 9 пачхьалкх (тайпанийн барт) яра. Царна юкъахьйукъахь уггаре чӀогӀа къаьстара шиъ — вовшашца къовсамехь йолу Тунха а, Факата а, уьш гӀертара дисина тайпанаш куьйга кӀела дерзо, ткъа иштта вовше къарбан а.

1536 шеран апрелехь карибийн берд тӀийра, [[Санта-Марта]] гӀалара, араелира 800 стеган тоба урхалчехь [[Гонсало Хименес де Кесада]] а волуш, иза хьажийнера испанин губернаторо талам бан а, схьадаха а [[Колумби]]н чоьхьара областаш. Дукхаха дерг иза доладелира шуьйра даьржинчу туьйранан мехках Эльдорадох долу эладитах. 9 баттахь гергга Кесада тӀеихира чибчин латтанашна, новкъахь дукха новкъарлонаш йолуш. 600 сов стаг цамгарех велира, индахошца девнашкахь ийгира. 1537 шарахь тобанан дисина дакъа, 200 стагал кӀезиг, кхечира [[Кундинамарка]] акъари тӀе. ЮкъарчуЙукъарчу тӀемаша гӀелбина, лулара тайпанаш тӀелетта чибча, юьхьанца испанхой делий бу моьттина болу, кӀеззиг бен дуьхьало ца йира. 1541 шарахь чибча-муискийн латтанаш дерриш юкъадахарайукъадахара Керла Гранадин. Цуьнан коьрта гӀала хилира [[Гонсало Хименес де Кесада|Гонсало Кесадас]] 1538 шеран 6 августехь, яьгначу индахойн Факатин гӀопан меттигехь кхоьллина [[Богота|Санта-Фе-де-Богота]].