Мали́ (Манден Куруфаба; мандинго: Nyeni; Ӏаьр. مالي‎‎ Mālī) — Къилбаседа-малхбузен Африкера пачхьалкхан кхоллам (Малхбузен Суданан регионехь), къилбехьа гӀум-арел Сахьара, лаьттина XIIIXV бӀешо бӀешерашкахь. Ламастаца импери олу (кхечу африкин имперех санна). Кхоллайелла хьалха импери Ганех дозуш хиллачу малинке къоман йьухьиг йолуш. Бусалба бакъо тӀеэцна (лаххара а, лакхенаша).

Историн пачхьалкх
Импери Мали
Манде
Байракх
Байракх
 
 
 
 
 
 
1230 — 1545
Коьрта гӀала Кангаба
Мотт (меттанаш) манинка, мандинка, фула
Официалан мотт манде меттанаш
Ахча деши, йоьза, туьха
Майда 1 100 000 км² (1380 шо)[1][2]
Бахархой 20 000 000 (XV бӀешо)[3]
Урхаллин тайпа монархи
Истори
 • 1230 шарахь гергга Кхоллар
 • 1610 шо гергга пачхьалкх йекъна мансын кӀенташна Махьмуда Кейтин IV
 • 1670 шо Нианин талораш дина, йагийна Бамбарин эскаро
Викилармин логотип Викиларми чохь медиафайлаш

Лакхара урхалча вара манса. Мансин долара эскар лаьттара хиллачу лайшах[4].

Импери кхоьллинарг лору Сундьята Кейта, цуо 1240 шарахь дӀалаьцна Ганин коьрта шахьар Кумби-Сале, ткъа цунна Ӏедалан бухара мохк баьржина Атлантикин Ӏапказ тӀера Чад Ӏам тӀекхаччалц. Уггаре къегина Муса I, хьалха тӀеэцнарг титул манса, цуьнан ваша Сулейман волуш. Оцу муьрехь пачхьалкхаш Текрур, Сонгай, кхин а тайпанаш Сахьарин кхерстачеран вассалан бозуш бара Малин урхалчех[4].

Империн бахархой лаьттара коьртаниг маьрша ахархойх-йукъархойх а, кхерстачарех-даьхнийлелорхойх а[4]. Берриг Малин бахархойн барам XV бӀешарахь маххадабора 40-50 млн стаг[5].

ЛаьттанйуккъерахӀордан базара деши латториг Мали йара, буту эрз а, буре а бахьанехь. Экономикин ладаме йара къепалан махлелор, иза чекйолура гӀаланашкахула Томбукту, Дженне, Гао[4].

Гуттаренна долу вовшашца долу тӀемаш гӀелйора импери, жамӀехь иза XV бӀешарахь йозуш йара имперех Сонгай, XVII бӀешарахь дайира шен дерриг аьча санна мехкаш, 1885 шарахь тӀетуьйхира французийн бахамашна[4].

Хьосташ. Сундиата Кейта

бӀаьра нисйан

Йуьхьанца Мали йара жима олалла [Нигер (эрк)|Нигеран]] лакхенашкахь, лулахь Каниага — къоман сосо йоккха пачхьакх йолуш. Схьагарехь, пачхьалкх Мали вассалан йозуш йара Гана имперех. Цхьаьна малин урхалчин — Муса Кейтан (1200 гергга—1218) — тӀейаздо Нигер тӀера Кангаба гӀала кхоллар, жимма лакхахь Бамако гӀалин, Республика Малин хӀинцалера коьрта шахьар.

Сосо, куьйгаллехь аьчк-пхьеран цӀун тайпа Канте долу, хьалха бевлира сонинкен кегийра пачхьалкхел, цара йуьзира Гана АльморавгӀара хӀаллак йинчул тӀехьа Ӏедалан йаьссалла. Нисса сосон иэшам XIII бӀешеран йуьххьехь Киринера тӀамехь, коьртехь Сундиата Кейта волу манде тайпанашкара, йуьхьиг йиллира Малин империн санна.

Хьажа кхин а

бӀаьра нисйан

Билгалдахарш

бӀаьра нисйан
  1. Taagepera, 1997, p. 497
  2. Turchin, Adams, Hall, 2006, p. 222
  3. Walker, Sheila S. African Roots/American Cultures: Africa in the Creation of the Americas : [англ.]. — Rowman & Littlefield, 2001. — P. 127. — «the population of the Mali empire in the middle of the fifteenth century is put at forty to fifty million.». — ISBN 978-0-7425-0165-2. Источник. ТӀекхочу дата: 2021 шеран 1 декабрь. Архивйина 2021 шеран 1 декабрехь
  4. 1 2 3 4 5 Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху брэ тIетовжаран текст йазйина йац
  5. Walker, Sheila S., African roots/American cultures: Africa in the creation of the Americas, Published by Rowman & Littlefield, p. 127. (2001)

Литература

бӀаьра нисйан
  • Ваккури Юха. Цивилизации долины Нигера / Под ред. Л. Е. Куббеля. — М.: Прогресс, 1988. — 168 с.
  • Дэвидсон Бэзил. Новое открытие древней Африки / Пер. с англ. М. К. Зеновича. Под ред. И. И. Потехина. — М.: Изд-во восточной литературы, 1962. — 316 с. — Серия «По следам исчезнувших культур востока».
  • Конрад Дэвид. Империи Африки. — М.: ООО ТД «Издательство Мир книги», 2007. — 128 с.
  • Куббель Л. Е. Страна золота — века, культуры, государства. — 2-е изд. — М.: Наука, Главная редакция вост. лит-ры, 1990. — 240 с. — (По следам исчезнувших культур Востока). — ISBN 5-02-016730-4.
  • Непомнящий Н. Н. Тайны древней Африки. — М.: Вече, 2002. — 480 с. — Серия «Тайны древних цивилизаций». — ISBN 5-94538-213-2.
  • Stride, G.T. & C. Ifeka. Peoples and Empires of West Africa: West Africa in History 1000–1800. — Edinburgh: Nelson, 1971. — 373 p. — ISBN 0-17-511448-X.
  • Oliver, Roland & Anthony Atmore. Medieval Africa 1250–1800. — Cambridge: Cambridge University Press, 2001. — 251 p. — ISBN 0-521-79372-6.

Хьажоргаш

бӀаьра нисйан