Википеди

Комета

Коме́та (Шира Грецин маттахь κομήτης — месаш йолу, месала) — Мьалхан чӀогӀа дӀасаоьзна орбитехула гонах хьийза бодане кеп йолу жима стигалан хӀума. Маьлхан улле кхочуш хенахь цуьна ченах а, газах а цӀога.

Комета Хейла-Боппа

Коьрта хаамаш

бӀаьра нисйан

Схьахетареш, йоккха период йолу кометаш схьайогӀуш йу Оортан Мархан чура. Цигахь шортта кометан ядраш ду. Маьлхан системин гонах йола стигалан хӀуманаш хӀотталуш йу дӀайоду химин хӀуманех (хин ша, метанан ша, и. к. д.). Кометаш Маьлхан тӀекхочуш хенахь оцу шанех Ӏа хуьлу.

Тахана евзуш йу 400 сов йоцу период йолу комета. Царех 200 сов гина шозза а, сов а перигелийх чекхйолуш. Царехь дукхах ераш тайпашна йукъйодуш йу. Масала, дукхах ераш йоцу период йолу кометаш Юпитеран тайпан йукъахь йу. Оцу тайпанал жимма кезиг йу Сатурнан а, Уранан а, Нептунан а тайпан кометаш (тӀаьххьара тайпан йукъайодуш йу гӀаръялла Галлейн комета.

Кометаш гуш хуьлу бодане объекташ санна. Царна тӀаьхьа цӀога хуьлу наггахь масийтта миллион км деха. Кометан ядро хӀотталуш ду чӀогӀа дакъалгашах а, шенах а. Царна гонах хуьлу бодане чкъор. Оцу чкъорах олу кома. Массийта километр диаметр йолу кометан гонах хила тарло 80 эзар километр диаметр йолу кома. Маьлхан зӀенараш газан дакъалгаш коман йукъара йухатугӀу. И бахьнехь оцу дакъалгашах деха кометан цӀога хуьлу.

Кометан серло Маьлхан тӀекхачалц болу некъий хьаьжна йу. Массо а кометашех жима дакъа бен дац Маьлхан а, Дуьнен а бӀаьрган къасталла улле йогӀуш. Массарелла дика къесташ йолу кометашах олу «Йоккха комета».

Дукха нахан гуш йолу метеораш («охьааьгна седарчий») йу кометашах ялла. Уьш йу Дуьненна тӀейожца атмосферехь йогуш йолу кометас яйина дакъалгаш.

Талламан истори

бӀаьра нисйан

Кометашан ша-тайпа кепас нехан тидам дукха хенахь дуьйна тӀеузар.

Цера ша-тайпа кеп а, цӀаьххьана гучуйовлара а бахьнехь кометаш дукха хенахь доьгӀначух тешаран бахьан дара. Хьалха заманехь комета стиглахь гучуялча нахана тӀейогӀучу хала замана билгало хетар иза.

Дендаларан хенахь Тихо Браген къинхьегаман бахьнехь кометаш стигалан хӀуманаш лара йолаелира[1].

Номенклатура

бӀаьра нисйан

Кометашан цӀераш тахкаран бакъонаш масийттуза хийцира. XX бӀешо доладаллалц кометашна цӀе туьллура уьш гучуякхар шаран хьаьжна. Уьш цхьана шарахь масийтта гучуяккхича нисдаран хӀумнаш тӀетухуш. Амма Галлейс 1531, 1607, 1682 шерашкахь хилла комета цхьаъ йу аьлла тешалла диначул тӀехь а, 1759 шарахь иза йухайогӀура аьллачул тӀехь, оцу кометан Галлейн цӀе тиллира.

ШозлугӀчунна а, кхозлугӀчунна муьран кометашна Энкен а, Биэлин а цӀераш техкира цера орбиташ ягарйина Ӏилманчийн сий деш. ТӀаьхьа муьран кометашна уьш гучуяккхина Ӏилманчийн цӀераш тахка болабелира. Цкьа бен ца гина кометашна уьш хьалхар гина шаран цӀе туьллура.

ХХ бӀешо доладелча кометаш кест-кеста гучуйоккхура. Цундела керла кометан цӀе туьллу барт бинера. И барт хӀинца а бакъонехь бу. Кометан цӀе туьллу иза кхаа лааме тадамчан хааелча. ТӀаьххьара заманехь дукха кометаш гучуйоккху шорт наха лелош болу гӀирсашца. Иштта меттехь кометан и гучуяккхина гӀирсан цӀе туьллу. Масала, комета C/1983 H1 (IRAS — Араки — Олкока) гучуяккхира IRAS спутникас а, марзбелла астрономаш Гэнъити Араки а, Джордж Олкок а.

Хьалха цхьана астрономашан тобанас масийтта комета гучуяккхича оцу кометашан цӀерашан тӀе номер тухура, масала Шумейкераш — Леви 1-9 кометаш. Тахана цхаболу астрономан гӀирсаш шорта кометаш гучуйоккху, цундела и некъ дика ца хетар бахьнехь битина. Оцун меттина ша-тайпа кометашан цӀе тиллара лелайо.

Тахана кометан цӀарна йукъадоьду и гучуяккхина шо а, гучуяккхина беттан гойтуш элп а, оцу беттан эхахь хилла гучудаккхаран номер а. И система йу астероидашна цӀе туьллу системех тера. Иштта 2006 шаран февралан шозлугӀа эхехь гучуяккхина 4-гӀа кометан цӀе туьллу 2006 D4. Оцу цӀаран хьалха хӀоттайо кометан тайпа гойтуш префикс. Лелайо хӀара префиксаш:

  • P/ — боцу мур болу комета (200 шарал къезга мур болу комета, я шозза а, я шоззал сов а перигелийх чекхъялла комета);
  • C/ — боккха мур болу комета;
  • X/ — нийса орбита лара аьтто боцу комета (дукха холехь исторехь хилла кометаш);
  • D/ — хӀаллак хилла я яйна кометаш;
  • A/ — кометаш йу моьттуш лерина хӀуманаш.

Масала, Хейлан — Боппан кометан цӀе тиллира С/1995 ОӀ. ШозлугӀа перигелийх чекхъялчул тӀехь муьран кометашна номер ло. Галлейн комета хьлахара гина 1682 шарахь. Цу хенахь цуьна номер хила езара 1P/1682 Q1. Астероидаш йу моьттуш гучуяккхина кометаш шайн тиллина цӀе йусу. Масала, P/2004 EW38 (Catalina-LINEAR).

Маьлхан системехь кометийн а, астероидийн а спискехь йолуш пхиъ бен йац стигалан хӀума. Уьш йу 2060 Хирон (95P/Хирон), 4015 Уилсон-Харрингтон (107P/Уилсона — Харрингтона), 7968 Эльст-Писарро (133P/Эльста — Писарро), 60558 Эхекл (174P/Эхекл), 118401 LINEAR (176P/LINEAR).

Кометийн хӀоттам

бӀаьра нисйан
 
Кометаш лела дӀасаоьзна эллипсан орбиташна тӀоьхула. Тидам бе шина тайп-тайпана цӀогане.

Кометан коьрта газан хӀоттамаш[2]

Атомаш Молекулаш Ионаш
Н Н2O H2O+
О С2 H3O+
С С3 OH+
S CN CO+
Na СН CO2+
Fe СО CH+
Co HCN CN+
Ni CР3CN
HCO

Ядро

бӀаьра нисйан

Ядро ду еррига гергга кометан йозалла гулдина чӀогӀа кометан дакъа. Кометашан ядрош тахана телескопашан тергон тӀекхачалуш дац. Уьш къайлодоху даиманна кхоллалуш йолу къега хӀуманас.

Тахана массара яржина Уиплан модельца кометан ядро хӀотталуш ду шах а, метеоран хӀуман дакъалгашах а («боьху лайн межиган» теори).

Билгалдахарш

бӀаьра нисйан
  1. ↑ G. Ranzini — Atlante dell' universo./ Пер. с итал. Г.Семёновой. — М.:Эксмо, 2009. — С. 88.
  2. ↑ http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/astronomiya/KOMETA.html — КОМЕТА | Энциклопедия Кругосвет

Хьажоргаш

бӀаьра нисйан
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Комета&oldid=10100454»