Конкистадо́р (испан. conquistador — мехкаш даьхнарг) — XVXVI бӀешерийн муьран чаккхенгара испанхойн йа португалихойн Америкин колонизаци заманара Керла Дуьненан мехкашдахархо, конкистин — Америка йаккхаран декъахо . дуьххьарлера конкистадорийн тхьамданех олура аделантадо. Мексикин историкан Дуран Хосес дийцарехь, «дерриг кхеташ ду, конкиста дукха ззарнаш тӀемлоша ца йиний, уьш хилла хила тарло, иттех эзар», ткъа аргентинин историко Романо Руджьерис конкистадорийн барамн мах хадабо уггаре дукха а 4-5 эзар стаг[1].

АЦШ Техасан Сан-Антониора, конкистадоран иэс.

Историн сурт нисйе бӀаьра

 
Лира Педро. «1541 шарахь Педро де Вальдивийс Сантьяго йиллар». 1888 шо
 
Пауэлл Уильям Генри. «1541 шарахь конкистадоран де Сото Эрнандосан Миссисипи эрк карор». 1853 шо
 
Конкистадораша инкашца тӀом бар. Гравюра XVII бӀешо.
 
«Индий йохорах лаьцна боцца хаам» арахецарера гравюра. Де Лас Касаса Бартоломе. 1552 шо. Суьрта тӀехь конкистадораша баккхий бахархошна массашкахь уьрсаш хьоькху, ирх ухку, багабо, бераш дойу, цӀенойн пенах детташ кортош доьллуш.
 
«Индий йохорах лаьцна боцца хаам» арахецарера гравюра. Де Лас Касаса Бартоломе. 1552 шо.

Дукхаха болу конкистадораш къебелла испанхойн къонахий бара (аьлча а идальгош а, кабальерош а). ХӀокху заманан историн Ӏилмано уьш йукъабовларан коьрта факторш йуьйцу: Реконкиста чекхйалар, испанин тажан политикин а, экономикин а Ӏалашо (Конкистин тӀаьхьарчу муьрехь), олалла цхьаьнатохар, тӀаьххьара коьртаниг, доладаха оьшу керла латтанаш дӀаделлар.

КӀезиг роль ца ловзийна, Европин генахь хьуьнаре испанхо паччахьан Ӏедалах а, килсах а маьрша хиларо (масала, XVI бӀешеран йуьххьехь тажан пайденна ахчанаш далар). Испанхойн инквизицис хьийзо «керла керстанийн» а, йахӀудийн а дезийтура Керла Дуьнен тӀейоьду экспедицех беттабала.

Конкистадорийн уггаре гӀарабевллачу тхьамданашна йукъара бу Кортес Эрнан (Мексика), Эрнандес де Кордова Франсиско (Юкатанан бердйист), Франсиско де Монтехо (йерриг Юкатан), де Грихальва Хуан (Мексика), Писарро Франсиско (Тауантинсуйу), Диего де Альмагро (Панамин лаг, Перу, Чили), де Бальбоа Васко Нуньес (Къилба Америкин Тийнаокеанан бердйист), де Куэльяр Диего Веласкес (Куба), Педро де Вальдивия (Чили), Педро Альварадо (Йуккъера Америка), Хименеса де Кесада Гонсало (Колумби), де Сото Эрнандо (Миссисипи), де Орельяна Франсиско (Амазонкин майда), де Агирре Лопе (Эльдорадо лехар).

Финансаш латтайора коьртаниг кабальеросийн шайн долара бахамех лоцуш цхьан а гӀо а доцуш, цкъаццӀа испанин паччахьан кертан лууш доцуш. Иза бахьнехь, кхин а цига баха лаамхой оьшшучул тоьуш ца хиларна, дааран сурсаташ а, тӀеман сурсаташ тоьуш ца хиларна, аделантадогӀеран тӀеман кхолламаш, дукха хьолехь, кӀезиг хуьлура. Иштта, XVII бӀешеран мексикин историкан-креолан де Альва Иштлильшочитль Фернандон хаамашца, Кортес Эрнан 1521 шарахь Веракрусера ацтекийн коьрта шахьар Теночтитлан йаккха вахара 540 гӀашло а, 40 бере а волчу тобанца, цуьнца болу бартхой индахой-тласкальтекаш боцуш[2], ткъа 1531 шарахь Писарро Франсиско Инкийн империн чувахара, шеца 180 стаг а, 37 говр а йолуш[3]. Конкистадорийн цхьа Ӏалашо хилла керла латтанаш а, ца девзачу дуьненна тӀера бахамаш а схьадахар. Латташ даха эхарна а, экспедицешна а йукъайоьдура Гватемалера, Перура, Тауантинсуйура, Колумбера, Чилера, Гондурасера, Тийна океанан бердашкара кампанеш.

Коьрта а, ладаме а аьтту бара гӀагӀ тӀедоьхна къонахийн дошлой хилар а, долу герз а хилар а, цуо конкистадорашна таро индахойн йарташна аьттонца тӀелата лора, цу тӀе меттигерачу бахархошна боккха кхерам тосура говраш а, береш а гаро, царна моьттура уьш дийна цхьа хӀума йу. Дикка гӀолоцура мехкашбахархошна, импери кхоьллина къаьмнаша хьалха къар а дина, хьийзош долу меттигера индахойн тайпанаша, масала, нисса тласкальтекаш муьтӀахь хиларо гӀо дира 1521 шарахь Кортесна йуха а схьабаха ацтекаша йухадерзийна мехкаш[4].

Нагахь лакхара кхиина Йуккъера а, Къилба а Америкин индахойн пачхьалкхаш «атта» къарлахь а мехкашбахархошна, ткъа политики нагӀора кӀезиг «цивилизаци» йолу, амма этносан агӀора алсама консолидаци йолу Америкин орамера къаьмнаша кӀезиг дуьхьало ца йира царна. Иштта, 1528 шарахь аделантадо де Нарваэс Панфило эскар хӀаллак дина вийра Флоридин индахоша, ткъа 1527 а, 1535 а шерашна йукъахь кхечу конкистадоро Франсиско де Монтехо шозза ийшира Юкатанан орамера тайпанел, 1546 шарахь бен чаккхенца чӀагӀ ца велира цигахь цуьнан кӀант[5]. 1542 шарахь Эльдорадо лаха йахана де Орельяна Франсискон тоба масийттаза Ӏоттайелла Амазонин хьаннийн тайпанашца, цхьанне а тӀамехь толам баьккхина ала мегар доцуш.

Дукхаха болу конкистадораш, салтий а, тобанийн баьччанаш а тӀаьхьа совгӀаташ дира тайп тайпана паччахьан совгӀаташца, титулашка а, латтанашка а кхаччалц — масала, вевзаш воцу Кортесах, маркиз хилира[6], — тайп-тайпана аьттонаш бора налогаш агӀора а, колонийн урхаллехь а. Цул сов, мухажирашна делира латтанаш, царна тӀаьхь конкистадорийн тӀаьхьенаш йехира маьрша долахой болуш, формалан къобал дора вице-паччахьан йа инарла-капитанан Ӏедал.

Филипп III (1598—1621) заманара Америкин и долара латта долчу аристократин, дуккха гӀаланий а, муниципалитетийн а орамера бахархой санна (испан. Cabildos), систематикица хьийзо болийра: массо хӀуманна тӀехь а аьтто бора Испанехь бина (испан. Chapetones) Шира Дуьненара бевллачарна. ТӀеийцира дуккха а ца деза законаш, цара ца магадора колонешна шешша махлелор, хӀума дӀасайахьа меттигехь дина кеманаш лело, билггала ораматаш кхио, хьайна даа цхьацца сурсаташ кхиор[7]. И система, креолийн ладаме декъана Ӏедалан агӀора ницкъ беш, уггаре хьалха чинхойн бюрократица, кхерстарна бух кечбира, цуо XIX бӀешеран йуьхьигехь Испанех дӀакъастийра цуьнан таро йолу колонеш. Конкистадорийн шира фамилеш аратеттира дукха тхьамданаш, метрополин дуьхьала къийсам латторан куьйгалла деш[8].

Кинохь нисйе бӀаьра

Хьажа кхин а нисйе бӀаьра

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. Кофман А. Ф. «Рыцари Нового Света». Как покорялась Америка Архивйина 2020-02-25 — Wayback Machine. — М., 2006. — C. 37-38.
  2. Гуляев В. И. По следам конкистадоров. — М., 1976. — С. 68.
  3. Conquistador Архивйина 2020-07-31 — Wayback Machine // Encyclopaedia Britannica online.
  4. Иннес Хэммонд. Конкистадоры. История испанских завоеваний XV—XVI вв. — М., 2002. — С. 215.
  5. Conquistadores Архивйина 2020-10-09 — Wayback Machine // Dizionario di Storia. — Roma: Treccani, 2010.
  6. Cortes, Hernan Архивйина 2020-07-04 — Wayback Machine // Encyclopædia Britannica, 11’th edition. — Vol. 7. — Cambridge University Press, 1911. — p. 206.
  7. Иннес Хэммонд. Указ. соч. — С. 376.
  8. Конк(в)истадоры // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Литература нисйе бӀаьра

  • Берналь Диас дель Кастильо. Правдивая история завоевания Новой Испании / Сост., пер. А. Захарьян. — М.: Форум, 2000. — 400 с. — (Материалы по всеобщей истории). — ISBN 5-89747-020-0.
  • Верлинден Ч., Матис Г. Покорители Америки. Колумб. Кортес / Пер. с нем. А. Д. Дэра, И. И. Жаровой. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — 320 с. — (Исторические силуэты).
  • Григулевич И. Р. Крест и меч. Католическая церковь в Испанской Америке. XVI—XVIII вв. — М.: Наука, 1977. — 293 с.
  • Гуляев В. И. По следам конкистадоров. — М.: Наука, 1976. — 160 с. — (Научно-популярная серия).
  • Гуляев В. И. Под личиной ацтекского бога. Испанское завоевание Мексики. — М.: Таус, 2006. — 312 с. — (Популярная археология). — ISBN 5-903011-07-1.
  • Диего де Ланда. Сообщение о делах в Юкатане / Пер. со старо-испан. Ю. В. Кнорозова. — М.: Ладомир, 1994. — 2-е изд. — 321 с.
  • Дюверже Кристиан. Кортес. — М.: Молодая гвардия, 2005. — 304 с. — (Жизнь замечательных людей).
  • Инка Гарсиласо де ла Вега. История государства Инков / Пер. со староисп. В. А. Кузьмищева. — Л.: Наука, 1974. — 748 с. — (Литературные памятники).
  • Иннес Хэммонд. Конкистадоры. История испанских завоеваний XV—XVI вв. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2002. — 400 с. — ISBN 5-227-01811-1.
  • Кабеса де Вака А. Н. Кораблекрушения / Пер. с исп. Ю. В. Ванникова. — М.: Мысль, 1975. — 128 с.
  • Кофман А. Ф. «Рыцари Нового Света». Как покорялась Америка. — М.: Пан-Пресс, 2006. — 261 с.
  • Кофман А. Ф. Кортес и его капитаны. — М.: Пан-Пресс, 2007. — 352 с.
  • Кофман А. Ф. Конкистадоры. Три хроники завоевания Америки. — СПб.: Симпозиум, 2009. — 320 с.
  • Кофман А. Ф. Испанский конкистадор. От текста к реконструкции типа личности. — М.: Изд-во ИМЛИ РАН, 2012. — 304 с.
  • Кофман А. Ф. Под покровительством Сантьяго. Испанское завоевание Америки и судьбы знаменитых конкистадоров. — СПб.: Крига, 2017. — 1032 с.: ил. — ISBN 978-5-901805-71-8.
  • Кофман А. Ф. Революция по пути в Эльдорадо: Хроника солдата Франсиско Васкеса о мятеже Лопе де Агирре. — М.: Крига, 2020. — 240 с.: ил. — ISBN 978-5-901805-11-4.
  • Лас Касас Бартоломе де. История Индий / Пер. с исп. — СПб.: Наука, 2007. — 2-е изд. — 470 с. — (Литературные памятники).
  • Лиелайс Артур. Конкистадоры / Пер. с латыш. В. Беркович. — Рига: Лиесма, 1973. — 464 с.
  • Можейко И. В., Седов Л. А., Тюрин В. А. С крестом и мушкетом. — М.: Наука, 1966. — 256 с.
  • Открытие Великой реки Амазонок. Хроники и документы XVI века о путешествиях Франсиско де Орельяны / Пер. М. С. Вайнштейна. — М.: Географгиз, 1963. — 204 с.: ил.
  • Перри Джон. Завоевания в Центральной и Южной Америке XV—XIX веков. Под властью испанской короны / Пер. с англ. Л. А. Карповой. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2018. — 448 с. — ISBN 978-5-9524-5320-3.
  • Пинто Фернан Мендес. Странствия / Пер. с португ. И. Лихачева — М.: Худож. литература, 1972. — 608 с.
  • Пол Джон, Робинсон Чарльз. Ацтеки и конкистадоры. Гибель великой цивилизации. — М.: Эксмо, 2009. — 176 с.: ил. — (Военная история человечества).
  • Прескотт Уильям. Завоевание Мексики. — М.: Принципиум, 2021. — 512 с.: ил. — ISBN 978-5-90655-758-2.
  • Прескотт Уильям. Завоевание Перу. — М.: Принципиум, 2021. — 336 с. — ISBN 978-5-90655-759-9.
  • Снегирев В. Л. Конкистадоры (испанские завоеватели). Историческая хроника XVI столетия. — М.: Молодая гвардия, 1936. — 264 с.
  • Созина С. А. На горизонте — Эльдорадо! Из истории открытия и завоевания Колумбии. — М.: Мысль, 1972. — 200 с.
  • Фиске Джон. Открытие Америки с кратким очерком древней Америки и испанского завоевания: В 2-х тт. / Пер. с англ. П. Николаева. — М.: Тип. Рихтера, 1892—1893. — 339, IX+372, IX с.
  • Хемминг Джон. Завоевание империи инков. Проклятие исчезнувшей цивилизации / Пер. с англ. Л. А. Карповой. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2009. — 584 с. — (Загадки и тайны всемирной истории). — ISBN 978-5-9524-3876-7.
  • Хроники открытия Америки. Новая Испания. Книга I. Исторические документы / Пер. Е. М. Лысенко, Я. М. Света. — СПб.: Академический проект, 2000. — 490 с. — (Библиотека Латинской Америки).