Кхо мушкетёр

«Кхо мушкетёр» (фр. Les trois mousquetaires) — Александр Дюма-ден историн-хиламан роман, дуьххьара зорба тоьхна 1844 шеран 14 мартера 11 июль кхаччалц парижан Le Siècle журналехь. Жайна лаьцна ду мушкетёр хилархьама шен цӀа а дитина араваьллачу д’Артаньян цӀе йолчу жимачу стеган а, цуьнан кхаа доттагӀчун-мушкетёрийн Атосан, Портосан, Арамисан 1625 - 1628 шерашкарчу муьран хиламех.

Кхо мушкетёр
фр. Les trois mousquetaires

Д’Артаньянан истори дӀайоьду кхин а шина романахь: «Ткъа шо даьллачул тӀаьхьа» а, «Виконт де Бражелон, йа Итт шо даьллачул тӀаьхьа» а.

Сурт

Къона хьал долуш воцу гасконийн эла д’Артаньян (цуьнан маьӀна «Артаньянера») 1625 шеран апрелехь шен дай баьхна цӀа а дитина, новкъа велира Парижехь мушкетёрийн полкехь меттиг хиларна дог дохуш. Новкъахь, Менгехь, иза таса а луш девне велира кардинал Ришельён гергахь волчу граф Рошфорца, ткъа цо лачкъийра цуьнан и магош йаздина кехат. Париже кхаьчначул тӀаьхьа д’Артаньян воьду мушкетёрийн капитан эла де Тревилан аудиенце, амма цуо кхетаво, долчу низамца керлачун шен полкехь меттиг бала йиш ца хилар, цуо шен майралла а, хьуьнар а гайтталц йа гӀуллакхехь хила веза мелла а лахарчу полкехь шина шарахь, цуо иза хьажаво дез Эссаран гвардийн полке.

Кхин дӀа, меттигаш нислой лаамаза, д’Артаньяна сий дойу тӀаьхьий-хьалхий зиеделла болчу мушкетёрийн — доттагӀой болчу Атосан, Портосан, Арамисан — кхааммо дуэле кхойкху. Амма оцу дийнахь делкъана аббаталлан тӀехьарчу йаьсса меттигехь йолу дуэль сацайо Кардиналан гвардихой гучубовларо, дуэль йар дихкина хиларан омар дохорна и виъ лаца лиира царна. Д’Артаньян а, цуьнан кхо мостагӀа а цхьаьнакхетта туьйлира алсама болчу гвардихойл, цул тӀаьхьа доттагӀий хилира. Кардинал Ришельес арз дира мушкетёраш динчунна паччахье Людовик XIII-гӀачуьнга, цуо де Тревиле бехкаш а даьхна, къайлаха шен дагчохь куралла йира, шен иштта нах гӀуллакхехь хиларна.

Д’Артаньяна лецира ялхо Планше цӀе а йолуш, охьахиира баккхалхочун Бонасьен а, цуьнан зудчун Констанцин а цӀа чохь, иза дукха хан ялале цунна йезайелира. Констанци паччахь-аьзнин Анна Австрийн камергер балхахь йара, ткъа иза кардиналаца паччахьан Ӏаткъам барца къовсамехь йара. Паччахь-аьзнис, цхьан а аьтту боцуш ша езаш ирахь а веанчу ингалсан министран герцог Бекингеман совгӀатан йелира шен алмазан шийтта кочауллург, ткъа уьш хьалха цунна совгӀатна еллера паччахьо. Иза шпионашкара хиина кардинал хьожу паччахь-аьзни бехъян: цуо дехарш дой бал хӀоттайойту паччахье, ткъа Аннега цига кхойкху ша йелла кочауллурш а охкий йола олий, ша цаьрга хьажа волу олий. Кхин тӀе, кардиналан агент, Миледи, Ингалсе а йоьдий, лачкъа йо Бекингеман шиъ кочауллург, балехь хада а йой. Паччахь-аьзнин ца хаа хӀун дан деза, халчахӀуттий шен бала балхабо Констанцега. Констанцис хьал дуьйцу д’Артаньянега, ткъа иза, безам бахьнехь, кийча ву паччахь-аьзнин сий лардан Лондоне ваха. Атосан, Портосан, Арамисан де Тревила отпускаш лой, таро ло д’Артаньянаца баха. Новкъахь берриг мушкетёраш йукъара боху кардинала йина кӀелонаша, — веккъа д’Артаньян, Кале гергахь кардиналан векалца граф де Вардаца летий, кхочу порте, дехьаволу Ла-Маншах Лондоне. Цигахь иза воьду Бекингем волчу, цуьнгара кочауллургаш схьа а оьций (лачкъийна шиъ хийца дийзира, сихха йина йолчу Бекингеман дешин пхьеро копешца), кхачайо уьш йуха Париже, тӀаьххьарчу моментехь. Паччахь-аьзни бале йогӀу кочауллургаш а ухкий, кардинал йуьхьӀаьржа хӀоттийна.

Цхьаьна дийнахь, чӀогӀо къамел хааделла цхьаьна хазчу йоьӀан а, ингалсхочун а, д’Артаньяна кхойкху тӀаьххьарчуьнга дуэле. Дуэлехь мушкетёраш туьйлира ингалсхойл, д’Артаньяна къинхетам бина волу лорд Винтера йовзуьйту и йоӀ, иза хуьлу лордан вешех йисина жеро — леди Кларик. Д’Артаньянан безам бахара цуьнга, амма цуьнан ялхочуьнгара Кэттигара хиира, миледин граф де Вард везий. Де Варда йаздина кехаташ хуьйций, д’Артаньяна миледи иэгӀайо ша дӀатеттинчу графаца. Иза хьожа де Вард д’Артаньянан куьйгашца дӀаваккха, цунна цуо буьйса йоккху д’Артаньянаца. ТӀаккха д’Артаньянан хаало цуьнан белша тӀехь хӀост, дагайогӀу мацах цкъа йийцина Атосан къайле, — цуьнан зуда хилла, амма, хиина, иза хӀост тоьхна йуй, Атосан хиира, иза къу йуй а, элех йоций а (эланашна хӀост тухуш ца хилла), йийна иза (цунна моттарехь), оцу хенан феодалан бакъонашца, тӀаккха мушкетёрийн гӀуллакхе вахна. Миледи оьгӀаза йоьди виен хьожу д’Артаньян, амма цуьнан аьтту болу вада.

Оцу хенахь паччахьо лоцу гуо дуьхьала йаьллачу Ла-Рошель гӀопан, гугенотийн бенан. Кхаа мушкетёро а, д’Артаньяна а, хӀинца иза а мушкетёр ву, тӀамехь гойту парталла, турпалалла а. Миледи масийттаза виен хьожу д’Артаньян, амма аьтту ца болу. Кардиналан ойла хӀутту Бекингем виен, оцу Ӏалашонца хьажайо Миледи Лондоне. Иза Атосан гой, йевза шен хилла зуда, граф-аьзни Ла Фер. Мушкетёраш хоуьйту лорд Винтеран кхерамах, Миледи лоцу, Ингалсан латта тӀейолушехь. Амма цуьнан аьтту болу лорд Винтера кхиийна волу а, куьйгакӀела волу а капитан Фелтон Ӏехо, иза ловзу цуьнан динан синхаам тӀехь, дуьйцу Бекингема шен ницкъ бар; Фельтона гӀо до цунна яда, вуьй Бекингем.

Миледи йухайоьрза Франце, кхочу кармелитийн килсе. Оцу килсехь къайлайаьлла хуьлу, кочаухкаршца хилла истории бахьнехь, д’Артаньянан езар Констанци. Миледи иза шех тешийтий, лачкъо хьожу. Ткъа килсе цӀеххьана виъ мушкетёр веача, миледис дӀовш маладо Констанцин. Мушкетёраш лар лоцу зуламхочун, йиен кхел йо. Лиллан чалтачо, цуьунан ваша а вийна хуьлу Миледис, кхиел кхочуш йо.

Мушкетёраш лардора луьра таӀзар шеш динчунна. Амма Ришелье, къайлаха кхоьруш волу шен йийначу накъостах, мах хадабо д’Артаньянан хьуьнаран, йукъахь машар беш совгӀатна ло мушкетёрийн лейтенант даржан патент. И кампани чекхйоллушехь Портоса йалайо хьал долу жеро, ткъа Арамисах хуьлу аббат (мозгӀар). Атоса мушкетёрийн гӀуллакхехь Ӏа д’Артаньянан куьйгакӀела 1631 шо кхаччалц, тӀаккха болх буьту, гергарчеран ирс кхочий.

Кхолларан истори

«Кхо мушкетёр» йуьхьанца зорба туьйхира кортошкахь «Le Siècle» газетехь 1844 шеран 14 мартера 11 июль кхаччалц. Иза йара ламастан роман кхин дӀа сурт долуш, роман-фельетон: корта соцура уггаре хазчу меттигехь, дешархошка сатийсийтархьама тӀаьхьа догӀучу суьрте. Иштта, оцу хенахь жайна дешар къаьстара хӀинцалерачух, хӀинца жайна дерриг цхьаьна доьшу:

Вайна Констанци йелла, Миледин корта баьккхина, Портоса прокурор-аьзни ялийна, Арамисах мозгӀар хилла, Атоса гӀуллакх дитина, провинце дӀавахана. Хьовсий вай, хӀун ойла йара дуьххьарлера «Кхаа мушкетёрийн» дешархой, Атоса шен хиллачу зудчунна тӀе тапча лаьцчи… ТӀаккха хьежа веза тӀаьхьайогӀу фельетоне. Мас мсье а, мадам а лууш бара иза йиер, ткъа массанна лаара церан барт хилийта? Мас стаг вара реза воцуш, Атоса шен зудчунгара диллина кехат схьа бен ца даккхарна?

Дюман газето хӀора могӀанна а мах луш хиларна, цуо йукъатуьйхира Гримо — Атосан ялхо, чӀогӀа чолхе къамел деш волу. Иштта, могӀа, «хӀаъ» йа «хӀанхӀа» йаздечехь, мах луш бара текстера буьззина могӀа санна. «Ткъа шо даьллачул тӀаьхьа» язъечу хенахь арахецархоша барт бира Дюман хӀора дашна мах бала, тӀаккха Гримо а цӀеххьана хабар дийца волавелира.

Йуьхьанца куьйгайозанехь лаьттара д’Артаньянан цӀе — Натаниэль. Иза ца тевра арахецархошна, иза цара дӀайайира.

Дюма, гуттара а литературин негрийн болх лелош вара, «Кхаа мушкетёран» тӀаьхь болх бира Маке Огюстаца (1813—1886) цхьаьна. Оццу авторо гӀо дира цунна «Граф Монте-Кристо» а, «Ӏаьржа алцӀензӀам» а, «Паччахь-аьзнин туьтеш» а кхуллуш. ТӀаьхьуо Макес суьде делира Дюмаца соавтораллехь йазйина 18 роман шен лара аьлла, амма суьдо лерира цуьнан болх кечаман болх бен бац аьлла.

Литературин хьосташ

Нахарт БРКЪБ

Жайна долош Дюмас йаздира, романан бух хилира Французийн къоман библиотекехь карийна цхьа мемуараш. ТӀаьхьа гучуделира, и хьост хиллера «Паччахьан мушкетерийн хьалхара ротин капитан-лейтенантан эла д’Артаньянан дагалецамаш» (Mémoires de Monsieur d’Artagnan, capitaine lieutenant de la première compagnie des Mousquetaires du Roi). Бакъду, жайна д’Артаньяна ца йаздинера, ткъа кхоьллинера Гасьен де Куртиль де Сандра (Courtilz de Sandraz) цӀе йолу йаздархочо, зорба тоьхнера цунна Кёльнехь (1700) мушкетёр веллачул тӀаьхьа 27 шо даьлча. И жайна Дюмас эцнера Марселан муниципалан библиотекехь, дӀа а ца делира, цуьнан тешалла ду библиотеко хьажийна дуккха а рекламацешца кехаташ, уьш жоп доцуш дисира.

Кочаухкучеран истори: Ларошфукон «Мемуарашкахь» (1662, йуьззина арахецар 1817) хьахадо, граф-аьзнис Люси Карлайла (графан Генри Нортумберлендан йоӀ) балехь хадийра герцог Бэкингеман алмазан кочауллург. Иштта лелийра Редерер «Политикин а, галантан а хӀилланаш французийн паччахьан цӀийнан». Констанци лачкъор эцна Анна Австрийн камердинеран эла де Ла Портан «Мемуарашкара».

Дюмас жайнин йуьххьехь бийцина «Дагалецамаш», ша жайнин зорбий бен ца тоьхна, цуо дийцарехь, язбина графа де Ла Фера. Аьлчи а, литературахойн маттахь дийцича, нисса Атос хуьлу «Кхаа мушкетёрах» дийцинарг.

Коьрта турпалхойн сурт схьадаьлларш

Д’Артаньянан васт кхоьллина де Куртила, тӀаккха Дюмас а кхоьллина баккъал хиллачу стеган бух тӀехь:

• Шарль де Батц-Кастельмор, граф д'Артаньян (фр. Charles de Batz de Castelmore, comte d'Artagnan, вина 1611 а, 1615 а йукъахь — велла 1673) — гасконхо а, мушкетёр а, иштта велла Маастрихтан гуо лаьцначохь, жайнин турпалхо санна. Амма иза ца ваьхна Ришельён муьрехь, ваьхна Мазаринин муьрехь (1625 шарахь цуьнан 18 шо дацара, жайнахь санна, цуьнан 14 шо а дацара), маршал ца хилла, графан титул йара, ткъа персонаж иштта йевзаш яцара, цунах маршал хиллехь а. Боккъал а волу д’Артаньян мушкетёр хилла 1644 шарахь, тешаме накъост хилла Мазаринин Фрондан заманахь, дакъалаьцна Фуке лоцуш, велла Маастрихтера тӀамехь 1673 шарахь.

Арамис (иллюстраци)

Кхаа мушкетерийн харц цӀераш, тарло, де Куртила кхоьллина хила боккъал хиллачу адамийн цӀерех.

• Арман де Силлэг д’Атос д’Отвьелль (фр. Armand de Sillègue d'Athos d'Autevielle, 1615—1643) — велла дуэлехь йинчу чевнах, граф д’Артаньян мушкетёр а хилале.
• Исаак де Порто (фр. Isaac de Portau, 1617—1712) — мушкетёр хилла 1643 шарахьу.
• Анри д’Арамитц (фр. Henri d'Aramitz, 1620—?) — эла, Олорон сенешалаллехь дуьненан аббат, 1640 шарахь дӀаэцна цуьнан ден ваша баьчча волчу мушкетёрийн роте. Валале иза дӀавахана шен махка зудчунца а, деа бераца а.

Дийцар долало 1625 шеран апрелехь, ткъа Ла-Рошелан гуо лацар хилла 1627 шарахь. Оцу муьрехь уггаре дукха д’Артаньянан 14 шерал сов дацара, Атосан — 12, Портосан — 10, ткъa Арамиcан — 7. И хиламаш дийцар йукъатохархьама, Дюмас «къанбира» шен персонажаш.

• Миледи — цуьнан прототайп лору Бэкингема дӀатесна безам, граф-аьзни Люси Карлайл, эмгаралла лелош цунах Ришельё агент хуьлу.
• Рошфор — лелийна «Д’Артаньянан дагалецамаш» йукъара фамили Роне, йа Росне (Rosnai) йолу стеган васт, ткъа иштта жайна «Memoires de MLCDR» (Monsieur le comte de Rochefort), Анри Луи де Алуаньи, маркиз де Рошфоран мемуараш (цӀеран йукъахь гӀалат ду: цуьнан цӀе йара Шарль-Сезар (Шарль-Сезар де Рошфор де Сен-Пуант, 1615—1687 шш.)), ткъа цунах граф хилла да веллачул тӀаьхьа 1663 шарахь.

Кардинал Ришельё Ла-Рошелан гуо лаьцначохь. Мотт Анри Полан сурт, 1881

Персонажаш

Коьрта йаззам: «Кхо мушкетёр» романан персонажийн исписка

Коьрта йаззам: Д'Артаньянах лаьцна романийн персонажийн исписка

Коьрта турпалхой

Герцог Бекингеман сурт (Рубенс)

• Д’Артаньян (эла Д’Артаньян-кӀант)
• Атос (граф де Ла Фер)
• Портос (барон дю Валлон де Брасье де Пьерфон)
• Арамис (шевалье Рене д’Эрбле, Ваннан епископ)

Боккъала а хилла исторера адамаш

• кардинал Ришельё
• паччахь Людовик XIII «Нийсо лелориг»
• паччахь-аьзни Анна Австрийн
• герцог Бекингем
• мушкетёрийн капитан-лейтенант Де Тревиль
• Ла Порт
• герцог-аьзни де Шеврёз
• Джон Фельтон
• Ингалсан паччахь Карл I

Кхоьллина персонажаш

• Миледи. Изза Анна де Бейль, изза леди Кларик, изза баронесса Шеффилд, изза Шарлотта Баксон, изза граф-аьзни де Ла Фер, изза леди Винтер. Кардиналан шпионка.
• граф Рошфор. Кардиналан муьтӀахь волу хьехамча. Хила тарло, боккъал историн прототайп (Хьажа лахахь Билгалдахарш).
• Констанция Бонасьё. Баккхалхочун Бонасьён зуда а, д’Артаньянан езар а. Миледис дӀовш малийна кармелиткийн килсехь. (Жайнахь «Констанция» цӀарца кӀезиг хьахийна, дерриг 15-за, массанхьа аьлча санна романехь хьахайо «сту Бонасьё»; цуьнан цӀе дукха хьахайо экранаш тӀехь, масала, советийн 1979 шеран).
• Планше. Д’Артаньянан ялхо.
• Гримо. Атосан ялхо.
• Базен. Арамисан ялхо.
• Мушкетон. Портосан лакей.
• Кэтти. Д’Артаньяна Ӏехийна йоӀ. Миледин ялхо, тӀаьхьа герцог-аьзнин де Шеврёзан.
• Эла Бонасьё. Бонасьё Констанцин майра, мещанин, баккхалхо. Кардиналан болх бан волавелира ша Ӏехийна, кхерийна, эцча. Ришельен ца оьшучу хенахь лецира.
• Лорд Винтер. Ингалсан эла, миледин шолгӀачу майрачун ваша (иза велира тамашийна цамгарх, тарло, цуо дӀовш малорах). Миледи лецира, иза генарчу колоне хьажорхьама, тӀаьхьо дакъа лецира цунна кхел йеш.

Экранаш тӀейаккхар

Америкин 1921 шеран аз доцучу фильмера мушкетёраш (реж. Нибло Фред)

Коьрта йаззам: Кхаа мушкетерех лаьцна романаш экран тӀейахаран исписка

Роман йукъайоьду дуьненахь уггаре дукха экранашна тӀейоху литературин кхолламашна, дуккха а экранашна тӀейаьхна XIX бӀешо чекхдолуш дуьйна. Йеккъа америкин а, французийн а экранашна тӀейаьлла, романан мукъмашца фильмаш а, мультфильмаш а 20 сов. Иштта мушкетёрех лаьцна исторе кхевдира Австралин, Бразилин, Йоккха Британин, Германин, Испанин, Италин, СССРн, кхечу мехкийн кинематографихой.

ТӀаьхьенаш

Роман гӀарайалар бахьнехь шортта тӀаьхьенаш хилира оцу турпалхойх лаьцна.

• Георг Борн. «Анна Австрийн, йа паччахь-аьзнин Кхо мушкётер» (1872).
• Поль Махален (Эмиль Блонден кунья). «Портосан кӀант» (1883, А. Дюма цӀарах).
• Поль Махален. «Арамисан йоӀ» (1890, А. Дюма цӀарах).
• Поль Махален. «Д’Артаньян» (1896).
• Евтушенко Евгений. «Мушкетёрийн чаккхе» (1988).
• Роже Нимье. «Безам бахна д’Артаньян, йа Пхийтта шо даьллачул тӀаьхьа» (оьрсийн матте гочйина 1993).
• Николай Харин. «Юха а кхо мушкетёр» (1993).
• Эдуард Глиссан. «Мессир д’Артаньянан мемуараш» (оьрсийн матте гочйина 1995).
• Бушков Александр. «Д’Артаньян — кардиналан гвардихо» (2002).
• Клугер Даниэль. «Мушкетёр» (2007).
• Юлия Галанина «ХӀаъ, изза миледи» (М. : «Форум», 2005)

Хьажоргаш

• Дюма. Три мушкетёра — текст романа на русском и французском языках.
• Кеп:Lib.ru
• «Вокруг Света»: «Франция. Париж трёх мушкетёров»(ТӀе цакхочу хьажорг), «Франция. По следам трёх мушкетёров»(ТӀе цакхочу хьажорг).
• С. Нечаев. Три д’Артаньяна: Исторические прототипы героев романов «Три мушкетёра», «Двадцать лет спустя» и «Виконт де Бражелон» — М. : Астрель: ACT CORPUS, 2009. — 411 c.