Метр (нохчийн билгало: м; дуьненайукъара: m; схьадаьлла желт.-шира. μέτρον «барам, дустург») — Дуьненайукъара барамийн системан (СИ) дохаллин дустаран барам, СИ коьрта барамех ворхӀаннах цхьаъ. Иштта бу дохаллин барам, йукъабоьду коьртачу барамашна МКС, МКСА, МКСК, МКСГ, МСК, МКСЛ, МСС, МКГСС, МТС системашкахь. Цул сов, массо а хьахийначу системашкахь метр — барам бу техкаран хьекхадалар коэффициентан, тулгӀенийн йохаллин, паргӀата дадаран дохаллин, некъан оптикан бохаллин, фокусан йукъаметтиган, комптонан тулгӀенан йохаллин, де Бройлан тулгӀенан йохаллин, барамаллин кхечу физикин барамийн[4].

Метр
m[1][2][…], m[1], m[3], m, m, m, m, m, m, м, מ', م, م, 公尺, মি, متر, м, മീ., m, м, м, , م, மீ, μ, м, m, , , м, м, m, m, m, 公尺, m, м
Барам йохалла
Система СИ
Эталон ю
Тайп коьрта

Лелаш йолчу билгалонца, метр ю, серло вакуумехула хенан интервалехула 1/299 792 458 секундехь чекхйолуш йолу новкъан бохалла[5][6].

Метран билгало нисйе бӀаьра

Таханлера метран билгало хенан а, серлонан сихаллин а терминашкахь тӀеэцна XVII Барамашца а, терзанашца а йолу инарлан конференцехь 1983 шарахь[5][6].

Метр — серло вакуумехула хенан интервалехула 1/299 792 458 секундехь чекхйолуш йолу новкъан бохалла.

Оцу билгалонера схьадолу, СИхь вакуумера серлонан сихалла тӀеэцна нисса 299 792 458 м/с. Иштта, метран билгало, ши бӀешо хьалха санна, юха йихкина ю секундех, амма хӀинца универсалан дуьненан константийн гӀоьнца.

Кховдийна керла билгало нисйе бӀаьра

XXIV Барамашца а, терзанашца а йолу инарлан конференцехь 2011 шеран 17—21 октябрехь тӀеийцира резолюци[7], цунна чохь кховдийна ду, масала, хин йолчу Дуьненайукъара барамийн системан ревизехь коьртачу барамийн ерриг билгалонаш керлачу цхьаьнакепарчу тайпана билгалъйаккхар[8]. Хила тарло метран керла билгало, юьззина йолчуьнца эквивалентехь йолу, резолюцехь иштта кепара билгалйаьккхина[8]:

Метр, билгалдаккхар м, дохаллин барам бу; цуьнан барам хӀоттабо вакуумера серлонан сихаллан терахьан барам нисса 299 792 458 бехкарца, иза гайтинехь СИн барамехь м•с−1.

2014 шарахь хилла XXV Барамашца а, терзанашца а йолу инарлан конференцехь, барт хилла СИн ревизии яран кечаман болх дӀабахьа, цунна йукъахь метран керла билгало а ю, Ӏалашо хӀоттийна и болх чекхбаккха 2018 шарахь, йолуш йолу СИ керлачу вариантаца 2018 шарахь хийца XXVI Барамашца а, терзанашца а йолу инарлан конференцехь[9].

Декъалун а, дакъошкара а терхьаш нисйе бӀаьра

СИ дуьззина официалан гойту, Барамийн а, терзийн а дуьненайукъара бюроно зорба тоьхна СИ брошюран (фр. Brochure SI, инг. The SI Brochure) лелаш йолчу редакцехь, иттаннашна декъало а, дакъошкара метран барам кхуллу стандартан СИ тӀехӀиттамаш[10]. Российн Федерацин Правительство тӀеэцна «Российн Федерацехь могуьйту барамийн терахьийн хьоло», тарболуьйту РФ иштта тӀехӀиттамаш лелор[11].

Кеп:Декъало а, дакъошкара а терхьаш

Декъало а, дакъошкара а терхьаш лелоран масалаш Оьцург Дакъа масала Оьцург Дакъа Масала
103 километр уггаре дуьненахь лекха гӀишлон локхалла — 0,8 км 10−3 миллиметр кегийрачу сагалматийн барамехь — ~1 мм
106 мегаметр Парижан а, Мадридан а йукъаметтиг — 1 Мм 10−6 микрометр бактерийн барамера тайпа — ~1 мкм
109 гигаметр Мелхан диаметр— 1,4 Гм 10−9 нанометр уггаре кегийра вирусаш — ~20 нм
1012 тераметр Сатурн орбитан радиус — 1,5 Тм 10−12 пикометр гелийн атоман радиус — 32 пм
1015 петаметр серлонан шо — 9,46 Пм 10−15 фемтометр протонан диаметр— 1,75 фм
1018 эксаметр Альдебаране барам — 0,6 Эм 10−18 аттометр гӀийла уьйран амалан радиус — 2 ам[12]
1021 зеттаметр вайн галактикан диаметр — ~1 Зм 10−21 зептометр
1024 иоттаметр радиус «Меттигера галактикан лакхара гулъялар» — ~1 Им 10−24 иоктометр

Кхечу барамашца йолу йукъаметтиг нисйе бӀаьра

Метран барам, СИ йукъа ца богӀучу барамца гайтина СИ йукъа ца богӀу барам, гайтина метран барамца
1 метр 39,37 дюйм                1 дюйм 0,0254 метр           
1 сантиметр 0,3937 дюйм 1 дюйм 2,54 сантиметр
1 миллиметр 0,03937 дюйм 1 дюйм 25,4 миллиметр
1 метр 1×1010 ангстрем 1 ангстрем 1×10−10 метран
1 нанометр 10 ангстрем 1 ангстрем 100 пикометр

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. 1 2 6.5.2 // Quantities and units—Part 1: General (инг.) — 1 — ISO, 2009. — P. 17. — 41 p.
  2. 3-1.a // Quantities and units—Part 3: Space and time (инг.) — 1 — ISO, 2006. — 19 p.
  3. https://aplicacions.llengua.gencat.cat/llc/AppJava/index.html?action=Principal&method=detall&input_cercar=m&numPagina=1&database=FITXES_PUB&idFont=11403&idHit=11403&tipusFont=Fitxes+de+l%27Optimot&numeroResultat=7&databases_avansada=&categories_avansada=&clickLink=detall&titol=s%EDmbols+m%E9s+habituals%3A+A+-+M&tematica=&databaseFilterName=Fitxes%20de%20l%27Optimot&databaseFilter=FITXES_PUB&parameterField=FITXES_PUB&tipusCerca=cerca.tot — 2007.
  4. Деньгуб В. М., Смирнов В. Г. Единицы величин. Словарь-справочник. — М.: Издательство стандартов, 1990. — С. 77—82. — 240 с. — ISBN 5-7050-0118-5.
  5. 1 2 Определение метра(ингалс.) Резолюция 1 XVII Генеральной конференции по мерам и весам (1983)
  6. 1 2 Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации. Основные единицы Международной системы единиц (СИ). Федеральный информационный фонд по обеспечению единства измерений. Росстандарт. Теллина 2018 шеран 28 февралехь.
  7. On the possible future revision of the International System of Units, the SI Resolution 1 of the 24th meeting of the CGPM (2011)
  8. 1 2 The «explicit-constant» formulation Архивйина 2014-08-11 — Wayback Machine(ингалс.) на сайте Международного бюро мер и весов
  9. On the future revision of the International System of Units, the SI (ингалс.). Resolution 1 of the 25th CGPM (2014). BIPM. Теллина 2015 шеран 9 октябрехь.
  10. SI brochure Официальное описание СИ на сайте Международного бюро мер и весов
  11. Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации. Десятичные множители, приставки и обозначения приставок…. Федеральный информационный фонд по обеспечению единства измерений. Росстандарт. Теллина 2018 шеран 28 февралехь.
  12. Кеп:ФЭ

Литература нисйе бӀаьра