Мириокефалера тӀом
Мириокефалера тӀом, кхин а цӀе Мириокефалонера тӀом (желт. Μάχη του Μυριοκέφαλου; турк. Miryokefalon Muharebesi, Düzbel Savaşı) — 1176 шеран 17 сентябрехь Византин империн а, Конин султанатан а эскаршна йукъахь хила тӀом. Сельджукаша коьртехь султан Кылыч-Арслан II-гӀа а волуш кӀело йира Коньйан 30-40 км генахь лам баккхарехь, хӀаллак дира императоран Мануил I Комнинан эскар.
| Мириокефалера тӀом | |||
|---|---|---|---|
| Коьрта конфликт: Византин-сельджукийн тӀемаш | |||
| Терахь | 1176 шеран 17 сентябрехь | ||
| Меттиг | Мириокефалон гӀопан саьлнаш йолчохь Цибритце дехьавалар | ||
| ЖамӀ | сельджукийн толам | ||
| МостагӀий | |||
|
|||
| БӀаьччаш | |||
|
|
|||
| Массон ницкъаш | |||
|
|||
.svg){kind=small}
ТӀом хиллачу меттиган уллехь йара Мириокефалон (Мириокефал) гӀопан саьлнаш, цунах йелла тӀеман цӀе.
Историографи
бӀаьра нисйанТӀом хьахийна XII—XIII бӀешеран хроникашкахь[1]. Дукхаха болу хӀокху заманан бусалбанийн хронисташа ца хила боху и тӀом[2]. Историкаша С. Меджита а, К. Хилленбранда дийцарехь, «Къайлаха Сельджукнаме» вайга кхаьчна цхьаъ бен доцу бусалбанийн хьост ду Мириокефалонера тӀом хьахийна[2][3]. Амма тӀом хьахийна бу Ибн аль-Азракъа[4][5]. А. Саврана зорбатоьхна «Майяфарикинан историйн» декъан емаллин гочдарехь хьахийна Мириокефалонера тӀеман агӀонехь а, тӀеман бахьнехь а, тӀемал хьалха Мануэл I-чо йина Дорилайон а, Сублеон гӀопех а[6][5].
ТӀом бийцина йа алсама хьахабо керсталлин хьосташкахь: византин (Никита Хониат Мириокефалонера тӀамо дӀалоцу дерриг йалхолгӀа жайна. Ша авторо тӀамтӀехь дакъа ца лаьцна, амма цуо йукъатоьхна шен литературин дийцарна боккъал тӀамтӀехь дакъа лаьцначеран хаамаш.
Цуьнан дийцаран коьрта пункташ цхьаьна йогӀу «Мануэлан кехатан» пункташца. Цул сов, ша Хониата хьахадо тӀемах хаамаш болу кехатех лаьцна: "Константинополхошка хилларг хаийтархьама, Диоген Романах хилларг хилла император вийцархьама … , хаза кегийра хӀуманаш а хоуьйтура Иоанн Киннама, цуьнан хаамаш уггаре тӀеман уллерчаьргара бара[7]. Ховеденан Роджеран хроникехь ду Мануил I Комнинан Ингалс паччахье Генрих II Плантагенет; кардинал Бозос тӀеман лерина беха корта. «Оцу хенахь туркойн латтанашна тӀехь олалла дезачу византин императоро Мануила, хала дӀалецира уьш, йагийра шахьраш а, эвланаш а, султанатан коьрта шахьран Коньйа тӀекхаччалц дӀагӀоьртира. ТӀаккха оцу халкъан уггаре ницкъ болу тхьамдано, султана, кхайкхира тӀамтӀехь шен махкара нахал говза волу 10 000 Ӏаьрбочуьнга, тӀаккха дуьхьалавелира шен доккхачу тӀемлойн а, Ӏодмаш кхуьйсучеран а эскарца императорна. Султана гуттаренна а доьхура, императоре ша шен махкахь ша вита бохуш, шен гӀуллакхе дӀаийцира. Император кӀадван а, шегахьа ваккха а гӀерташ, цуо цунна даккхий а, мехала а совгӀаташ дира, тӀаьххьара, цунна лиира шен эсала муьтӀахь хилар а, тешаме хилар а гайтархьама, иэшахь шен салташца а, пхейшца а цуьнан эскаре ваха а. амма император, вуьззина тешаш вара шен ницкъах (хӀунда аьлча цуьнан латан а, хӀордан а тӀера ницкъаш чӀогӀа онда а, дукха а бара), ца вашарца дӀатеттира султан, цуьнга элира: „Ахьа соьца машар а, барт а бийр бац“ Коньйа сунна а сан паччахьна а ахьа схьайаллалц». Иза хезча султана, дӀавоьда кеп хӀоттийра, хьекъал а, хӀилла а долун дела. Амма лаьмнашка хьалаваьлла лам боькъе кхачале, ткъа император Коньйа тӀеваха цигахула чекхвала везаш вара, султана кечйира кӀелонаш, цӀеххьана тӀе а лета, чӀогӀа кхерамечу лам боькъе бахархьама уьш. Султан йухавалар кхерамца доьзна ду аьлла хетта, император лар а ца луш, йа, бӀаьрза сихвелла чувахара оцу шина лекхачу ломан йуккъерачу готтачу чӀоже. Цуо хӀиттийра тӀеман ворданаш а, дошлой а, пачхьалкхан уггаре ладаме тхьамданаш а шен эскаран хьалха, уьш массо а мостагӀчо хӀиттийна гуран чу бахара. Инзаре мохь белира шинне агӀора, болабелира къиза тӀом. Амма меттиг готта хиларна керстанаш бовда а, доьхьало а ца йан луш гуран чохь бисира, керта лаьхкина уьстагӀий санна. Доцца аьлча уьш къа ца хеташ туркоша а, Ӏарбоша а цистира, дукха тайпана бакхий бахамашна талораш дира. Оцу доккха «жах» кара баха дукха ца бисира. Дукха салташа гуо бина чӀагӀвелла Император тӀехьа вара. Иза бусалбачеран таррашца иэшийна велахь, султан гучу а ваьлла бакъо йелира цунна вистхила, дийзийтира императоран шен гӀалат дерриг метахӀоттадайта, амма цуьнан къинхетамах схьадолу, ца оьшург (иза вихкина вара ша кхоьллинчун законаца, цунах кхоьруш а вара султан), цуо къинтӀера а ваьлла мукъаваьккхира иза. Цунна хийтира иза Ӏарш тӀехь витича гӀоле, дӀайелира схьайаьккхина мехала жӀар, дуккха а совгӀаташца. ТӀаьххьара, иза машаре вахара цуьнца, тӀаккха дӀасакъаьстира".
Роджер а, кардинал а хиламийн нийсархо вара, церан лакхара даржаш дара, уьш дика хууш бара. Хониат Никитин хронико санна, Императоран Мануилан кехато чулоцу тӀеман меттигах лаьцна пайден хаамаш[8].
Хьалхара истори
бӀаьра нисйан1161 шарахь Рума сельджукийн султан Кылыч-Арслан II-гӀа вахара Константинополе византин император Мануил I Комнин волчу Ӏалашо йара тюркийн эмирашна дуьхьала гӀо дехар. Султан сийлахь хьаша санна тӀеийцира. гӀо лацарна дуьхьала Кылыч-Арслан реза хилира цхьа могӀа декхаршна: «императоан болу доттагӀий а, мостагӀий а хила; муьлхха а схьайаьккхина ладаме шахьар императоран дӀайала; император реза воцу цхьан а барт ца бан; шен эскарца императорна гӀуллакх дан; императоран махка тӀелета туркменашна таӀзар дар». Императоран иштта билламаш бара Сербин а, Антиохин урхалчашца а, церан вассалашца а. Мануилана лаара оцу бертаца шен анатолийн провинцешна машар бан. Ишттачу кепара, Нуреддин Зенгин ницкъан дуьхьала Кылыч-Арслан чӀагӀвора[9].
Кылыч-Арслананна машаро гӀо дира чоьхьара мостагӀий дӀабаха, ницкъ гулбан. 1174 шарахь велира Нуреддин Зенги, цуо таро йира Кылыч-Арсланна ДанышмендгӀар къарбан[10] а, цуьнан ваша Анкарин урхалча[11] Шахиншах[12] эккхо а. Эмираш бевдира Мануил волчу, цуо султанна тӀедиллира дӀалецна ДанышмендгӀеран мехкаш а, византин вассалаш а йухаберзор, амма Кылыч-Арслана тергал ца дира и дехар[9][13]. 1176 шеран аьхка императоро гулдира доккха эскар. Цунна йукъахь дара Мануилан вассалийн Сербин, Мажарчоьнан, Антиохин, половцин эскарш. Мануила хоуьйту ингалсан паччахье Генриху II-гӀачуьнга, дӀадоьду эскар озаделлера итт миль сов[14][15]. Мануилан план йара сельджукийн коьрта шахьран Коньйан тӀелата Меандра тогӀен чухула. И некъ уггаре боца бара, амма вогӀура хала чекхволу меттигехула[15][16][17].
Кылыч-Арслананна машаро гӀо дира чоьхьара мостагӀий дӀабаха, ницкъ гулбан. 1174 шарахь велира Нуреддин Зенги, цуо таро йира Кылыч-Арсланна ДанышмендгӀар къарбан[10] а, цуьнан ваша Анкарин урхалча[11] Шахиншах[12] эккхо а. Эмираш бевдира Мануил волчу, цуо султанна тӀедиллира дӀалецна ДанышмендгӀеран мехкаш а, византин вассалаш а йухаберзор, амма Кылыч-Арслана тергал ца дира и дехар[9][13]. 1176 шеран аьхка императоро гулдира доккха эскар. Цунна йукъахь дара Мануилан вассалийн Сербин, Мажарчоьнан, Антиохин, половцин эскарш. Мануила хоуьйту ингалсан паччахье Генриху II-гӀачуьнга, дӀадоьду эскар озаделлера итт миль сов[14][15]. Мануилан план йара сельджукийн коьрта шахьран Коньйан тӀелата Меандра тогӀен чухула. И некъ уггаре боца бара, амма вогӀура хала чекхволу меттигехула[15][16][17].
Кылыч-Арслан дийцарш дан гӀиртира, амма шен ницкъ сов хиларх шек воцу Мануила, дӀатеттира машар, хьехарш деш лаьтташехь[15][16][17][18]. Султанна ши тӀом кочаболлархьама, Мануила хьажийра Ватац Андроник коьртехь волу эскар Кылыч-Арслана схьайаьккхина ДанышмендгӀеран, Неокесарий шахьар йаккха. Андроникан эскар доьдура малхбалехьа Ӏаьржа хӀордан йистехула, тӀакхха дирзира къилбехьа. Амма и эскар хӀаллакдира сельджукаша[19][20].
Михаил Шемахочо бина хаамашца, Кылыч-Арсланан омарца цуьнан эскар тӀемах уьдура. Цу тӀе сельджукийн тобанаш кхерам боцучу гена даьлла хьийзара, новкъа нисделла византин эскаран сурсаташ хӀаллакдора, гӀунаш чу дӀовш туьйсура, дийнатийн декъий кхуьйсура, бойура коьрта ницкъех дӀахаьддарш, докъар латториг йа талламча хуьлда уьш. Сельджукийн гарнизонаша гӀопаш тароне хьаьжжа ларйора йа йагайой йухайовлара[21][17][22]. Цул сов, Мануила дийцарехь, эскар бала хьогуш дара чуьйрийн лазарх: «тхуна кхетта хала лазар, чоьнан лазар, иза даьржина тхан империн дозанан йисташкахула, бахархой бойуш; муьлххачу мостагӀчочул буьрса»[23].
ТӀеман терахь
бӀаьра нисйанБилгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ Eski̇kurt, 2017, s. 74—75.
- ↑ 1 2 Mecit, 2013, p. 64.
- ↑ Hillenbrand, 2007, p. 154.
- ↑ Eski̇kurt, 2017, s. 76—77.
- ↑ 1 2 İbnu'l-Ezrak, 1992, s. 182—183.
- ↑ Eski̇kurt, 2018, s. 70—71.
- ↑ Ceylan, Eskikurt, 2015, s. 31—32.
- ↑ Eski̇kurt*, 2017, s. 31—33.
- ↑ 1 2 3 Magdalino, 2002, pp. 76—78.
- ↑ 1 2 Magdalino, 2002, pp. 95.
- ↑ 1 2 Sümer, 2004.
- ↑ 1 2 Magdalino, 2002, pp. 78.
- ↑ 1 2 Cahen, 1968, p. 103.
- ↑ 1 2 Magdalino, 2002, pp. 96.
- ↑ 1 2 3 4 5 Angold, 1984, p. 223.
- ↑ 1 2 3 Haldon, 2008, p. 196.
- ↑ 1 2 3 4 Dean, 2013, p. 40.
- ↑ Никита Хониат, 1860, с. 230.
- ↑ Dean, 2013, p. 39—40.
- ↑ Sarı, 2018, s. 26.
- ↑ Haldon, 2008, p. 197.
- ↑ Михаил Сириец, Гусейнов, 1982, с. 83—84.
- ↑ Epistola Manuelis, 1868.
Литература а, хьосташ а
бӀаьра нисйанХьосташ
бӀаьра нисйан- Никита Хониат. Царствование Мануила Комнина // Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина / пер. под ред. В. И. Долоцкого. — СПб., 1860. — Т. 1. (1118 —1185).
- Иоанн Киннам. Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180) / пер. под ред. В. Н. Карпова. — СПб., 1859.
- Михаил Сириец, Гусейнов Р. А. Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3) // Письменные памятники Востока, 1975. — М.: Наука, ГРВЛ, 1982. — С. 16—31.
- Смбат Спарапет. Летопись / пер. А. Г. Галстяна. — Ереван: Айастан, 1974.
- Bar Hebraeus. Chronography / Translated from Syriac by E. A. Wallis Budge. — L., 1932.
- İbnu'l-Ezrak Ahmed b. Yûsuf b. Ali. Meyyafarikîn ve Amid Tarihi (Artuklular Kısmı) / Araştırma, inceleme ve Notlarla Çeviren Prof. Dr. A. Savran. — Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültes, 1992.
- Michel le Syrien. Chronique de Michel le Syrien(франц.) / J.-B.Chabot. — Paris: Roger Pearse, 1905. — Vol. 3.
- Smbat le Connétable. Chronique du Royaume de Petite-Arménie // Recueil des historiens des croisades: Documents arméniens. — Impr. Royale, 1869. — Vol. 1. — 1010 с. — P. 610—672.
- Smbat Sparapet. Smbat Sparapet's Chronicle / Tr. by R. Bedrosian. — New Jersey: Long Branch, 2005. — (Sources of the Armenian Tradition).
- Roger of Hoveden. Epistola Manuelis Constantinopolitani imperatoris ad regem Anglicepatrem // Chronica magistri Rogeri de Houedene. — Longman, 1868. — P. 102—105.
- Romoald of Salerno. Annales Romoaldi / ed. W. Arndt. — Hannover: Impensis Bibliopolii Aulici Hahniani, 1866. — Vol. 19. — P. 387—461. — (MGH SS Scriptores).
- Guillaume de Tyr. Chronique de Guillaume de Tyr. — Paris: Imprimerie royale, 1844. — P. 1024—1025. — (Recueil des historiens des croisades. Historiens occidentaux).
- Vasiliev A. A. Manuel Comnenus and Henry Plantagenet // Byzantinische Zeitschrift. — 1930. — Т. 29, вып. 2. — ISSN 1864-449X 0007-7704, 1864-449X. — DOI:10.1515/byzs.1930.29.2.233.
Литература
бӀаьра нисйан- Васильев А. А. . Внешняя политика Мануила после Крестового похода // История Византийской империи: От начала Крестовых походов до падения Константинополя. — СПб.: Алетейя, 1998. — Т. 2.
- Гусейнов Р. Из истории отношений Византии с сельджуками (по сирийским источникам) // Палестинский сборник. — Ленинград, 1971. — Вып. 23 (86). — С. 156—167.
- Райс Т. Т. Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии. — М.: Центрполиграф, 2004. — 238 с. — ISBN 5-9524-0949-0.
- Angold M. The Byzantine Empire 1025-1204: A Political History. — L.: Longman, 1984. — ISBN 978-0-582-49060-4.
- Ayiter M.K.[de]. Myriokephalon Savaşı Nerede Olmuştur? // VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976. — Ankara, 1976. — Т. II. — С. 689—702.
- Birkenmeier J. W. The Development of the Komnenian Army. — Leiden: BRILL, 2002. — ISBN 978-90-04-11710-5.
- Cahen Cl. Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071—1330. — N. Y.: Sidgwick & Jackson[en], 1968. — 492 p. — ISBN 978-0-283-35254-6.
- Ceylan M. A. Myri̇okephalon Savaşi (17 Eylül 1176) Açisindan Konya Bağirsak Boğazi’nin Coğrafi̇ Özelli̇kleri̇ (tr) // Selçuklu Araştırmaları Dergisi. — Konya: Selçuk Üniversitesi, 2017. — Num. 6. — S. 1—39. — ISSN 1015-2105.
- Ceylan M. A. Coğrafi perspektiften Myriokefalon savaşı'nın yeri ve Konya Bağırsak Boğazı // Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi. — Konya: Selçuk Üniversitesi, 2016. — Вып. 5. — С. 69–94. — ISSN 1015-2105.
- Dean S. Byzantium’s final offensive: The Battle of Myriokephalon // Medieval Warfare. — Zutphen: Karwansaray BV, 2013. — Т. 3, вып. 3. — С. 39–43. — ISSN 2211-5129.
- Eickhoff E.[de]. Der Ort Der Schlacht Von Myriokephalon (de) // VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976. — Ankara, 1976. — Bd. II. — S. 679—688.
- Eski̇kurt A. Myriokephalon Savaşı'na Dair Kronikler ve Modern Çalışmalar (tr) // Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi. — Konya: Selçuk Üniversitesi, 2018. — Sayıl. 6. — S. 65–94. — ISSN 1015-2105.
- Eski̇kurt A. Ortaçağ Kroniklerine Göre 17 Eylül 1176 Myriokephalon Zaferi. (Bağırsak Boğazı-Konya) (tr) // Selçuklu Araştırmaları Dergisi. — Konya: Selçuk Üniversitesi, 2017. — Sayıl. 7. — S. 74—98. — ISSN 1015-2105.
- Eski̇kurt A. Roger de Hoveden ve Kardinal Boso’nun Myriokephalon Savaşı’na Dair Bahisleri // Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi. — Köklü: Marmara Üniversitesi, 2017. — Т. 4, вып. 1. — С. 33–55. — ISSN 2148-6743.
- Ceylan M. A., Eskikurt A. Selçuklu — Bizans münasebetlerinde bir dönüm noktası : Myriokephalon zaferi (Beyşehir-Bağırsak Boğazı-Miryokefalon) 17 Eylül 1176. — Istanbul, 2015. — 112 S. — ISBN 978-605-9964-42-5. — ISBN 605-9964-42-7.
- Haldon J. F. The Byzantine Wars. — Cheltenham: History Press, 2008. — ISBN 978-0-7524-4565-6.
- Hendy M. F. Studies in the Byzantine Monetary Economy C. 300—1450. — Кеп:Cambr.: Cambridge University Press, 2008. — 832 p. — ISBN 978-0-521-08852-7.
- Hillenbrand C. The battle of Myriokephalon, 572/1176: a lost historiographical opportunity // Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert. — Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007. — P. 153—166. — ISBN 978-0-7486-3115-5.
- Keçiş M. Miryokefalon Savaşı’nda Bizans Ordusunun Stratejisi // Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi (Isparta Bölgesinin Tarihi Coğrafyası ve Myriokephalon Savaşı Sempozyumu (19-20 Haziran 2014). — 2014. — S. 119—138.
- Lilie R.-J. Die Schlacht von Myriokephalon (1176). Auswirkungen auf das byzantinische Reich im ausgehenden 12. Jahrhundert // Revue des études byzantines. — Кеп:P.: Institut français d'études byzantines, 1977. — Т. 35, вып. 1. — С. 257–275. — DOI:10.3406/rebyz.1977.2074.
- Magdalino P. The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180. — Кеп:Cambr.: Cambridge University Press, 2002. — ISBN 978-0-521-52653-1.
- Mecit S. The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty. — London: Routledge, Taylor & Francis Group, 2013. — 249 p. — ISBN 978-1-134-50899-0.
- Ramsay W. M. The Cities and Bishoprics of Phrygia: Being an Essay of the Local History of Phrygia from the Earliest Times to the Turkish Conquest. — Кеп:Oxf.: Clarendon Press, 1897. — Vol. 1.
- Sümer F. Mesud I (tr) // Islam Ansiklopedisi. — 2004. — C. 29. — S. 339—342.
- Sarı İ. Miryokefalon Savaşı // Büyük Türk Savaşları. — 2018. — S. 23—31.
- Sümer F. Selcuklular. III. ANADOLU SELÇUKLULARI (tr) // Islam Ansiklopedisi. — 2009. — C. 36. — S. 380—384.
- Turan O. Selçuklular tarihi ve Türk İslâm medeniyeti. — İstanbul: Dergâh yayınlan, 2008. — ISBN 978-975-437-470-4.
- Umar B. Myriokephalon Savaşının Yeri: Çivril Yakınında Kûfi Çayı Vadisi (tr) // Belleten. — Кеп:An.: Türk Tarih Kurumu, 1990. — C. 54, sayıl. 209. — S. 99–116. — ISSN 0041-4255.
- Vasiliev A.A. Das Genaue Datum der Schlacht von Myriokephalon (1176) (de) // Byzantinische Zeitschrift. — 1927. — Bd. XXVII. — S. 288—290.