Мириокефалера тӀом

Мириокефалера тӀом, кхин а цӀе Мириокефалонера тӀом (желт. Μάχη του Μυριοκέφαλου; турк. Miryokefalon Muharebesi, Düzbel Savaşı) — 1176 шеран 17 сентябрехь Византин империн а, Конин султанатан а эскаршна йукъахь хила тӀом. Сельджукаша коьртехь султан Кылыч-Арслан II-гӀа а волуш кӀело йира Коньйан 30-40 км генахь лам баккхарехь, хӀаллак дира императоран Мануил I Комнинан эскар.

Мириокефалера тӀом
Коьрта конфликт: Византин-сельджукийн тӀемаш
Терахь 1176 шеран 17 сентябрехь
Меттиг Мириокефалон гӀопан саьлнаш йолчохь Цибритце дехьавалар
ЖамӀ сельджукийн толам
МостагӀий

Византин импери
Мажарчоьнан паччахьалла
Антиохин олалла,
Рашка

Конин султанат

БӀаьччаш

Мануил I Комнин

Кылыч-Арслан II

Массон ницкъаш

25 000—40 000

хууш дац

ТӀом хиллачу меттиган уллехь йара Мириокефалон (Мириокефал) гӀопан саьлнаш, цунах йелла тӀеман цӀе.

Историографи нисйе бӀаьра

ТӀом хьахийна XII—XIII бӀешеран хроникашкахь[1]. Дукхаха болу хӀокху заманан бусалбанийн хронисташа ца хила боху и тӀом[2]. Историкаша С. Меджита а, К. Хилленбранда дийцарехь, «Къайлаха Сельджукнаме» вайга кхаьчна цхьаъ бен доцу бусалбанийн хьост ду Мириокефалонера тӀом хьахийна[2][3]. Амма тӀом хьахийна бу Ибн аль-Азракъа[4][5]. А. Саврана зорбатоьхна «Майяфарикинан историйн» декъан емаллин гочдарехь хьахийна Мириокефалонера тӀеман агӀонехь а, тӀеман бахьнехь а, тӀемал хьалха Мануэл I-чо йина Дорилайон а, Сублеон гӀопех а[6][5].

ТӀом бийцина йа алсама хьахабо керсталлин хьосташкахь: византин (Никита Хониат Мириокефалонера тӀамо дӀалоцу дерриг йалхолгӀа жайна. Ша авторо тӀамтӀехь дакъа ца лаьцна, амма цуо йукъатоьхна шен литературин дийцарна боккъал тӀамтӀехь дакъа лаьцначеран хаамаш.

Цуьнан дийцаран коьрта пункташ цхьаьна йогӀу «Мануэлан кехатан» пункташца. Цул сов, ша Хониата хьахадо тӀемах хаамаш болу кехатех лаьцна: "Константинополхошка хилларг хаийтархьама, Диоген Романах хилларг хилла император вийцархьама … , хаза кегийра хӀуманаш а хоуьйтура Иоанн Киннама, цуьнан хаамаш уггаре тӀеман уллерчаьргара бара[7]. Ховеденан Роджеран хроникехь ду Мануил I Комнинан Ингалс паччахье Генрих II Плантагенет; кардинал Бозос тӀеман лерина беха корта. «Оцу хенахь туркойн латтанашна тӀехь олалла дезачу византин императоро Мануила, хала дӀалецира уьш, йагийра шахьраш а, эвланаш а, султанатан коьрта шахьран Коньйа тӀекхаччалц дӀагӀоьртира. ТӀаккха оцу халкъан уггаре ницкъ болу тхьамдано, султана, кхайкхира тӀамтӀехь шен махкара нахал говза волу 10 000 Ӏаьрбочуьнга, тӀаккха дуьхьалавелира шен доккхачу тӀемлойн а, Ӏодмаш кхуьйсучеран а эскарца императорна. Султана гуттаренна а доьхура, императоре ша шен махкахь ша вита бохуш, шен гӀуллакхе дӀаийцира. Император кӀадван а, шегахьа ваккха а гӀерташ, цуо цунна даккхий а, мехала а совгӀаташ дира, тӀаьххьара, цунна лиира шен эсала муьтӀахь хилар а, тешаме хилар а гайтархьама, иэшахь шен салташца а, пхейшца а цуьнан эскаре ваха а. амма император, вуьззина тешаш вара шен ницкъах (хӀунда аьлча цуьнан латан а, хӀордан а тӀера ницкъаш чӀогӀа онда а, дукха а бара), ца вашарца дӀатеттира султан, цуьнга элира: „Ахьа соьца машар а, барт а бийр бац“ Коньйа сунна а сан паччахьна а ахьа схьайаллалц». Иза хезча султана, дӀавоьда кеп хӀоттийра, хьекъал а, хӀилла а долун дела. Амма лаьмнашка хьалаваьлла лам боькъе кхачале, ткъа император Коньйа тӀеваха цигахула чекхвала везаш вара, султана кечйира кӀелонаш, цӀеххьана тӀе а лета, чӀогӀа кхерамечу лам боькъе бахархьама уьш. Султан йухавалар кхерамца доьзна ду аьлла хетта, император лар а ца луш, йа, бӀаьрза сихвелла чувахара оцу шина лекхачу ломан йуккъерачу готтачу чӀоже. Цуо хӀиттийра тӀеман ворданаш а, дошлой а, пачхьалкхан уггаре ладаме тхьамданаш а шен эскаран хьалха, уьш массо а мостагӀчо хӀиттийна гуран чу бахара. Инзаре мохь белира шинне агӀора, болабелира къиза тӀом. Амма меттиг готта хиларна керстанаш бовда а, доьхьало а ца йан луш гуран чохь бисира, керта лаьхкина уьстагӀий санна. Доцца аьлча уьш къа ца хеташ туркоша а, Ӏарбоша а цистира, дукха тайпана бакхий бахамашна талораш дира. Оцу доккха «жах» кара баха дукха ца бисира. Дукха салташа гуо бина чӀагӀвелла Император тӀехьа вара. Иза бусалбачеран таррашца иэшийна велахь, султан гучу а ваьлла бакъо йелира цунна вистхила, дийзийтира императоран шен гӀалат дерриг метахӀоттадайта, амма цуьнан къинхетамах схьадолу, ца оьшург (иза вихкина вара ша кхоьллинчун законаца, цунах кхоьруш а вара султан), цуо къинтӀера а ваьлла мукъаваьккхира иза. Цунна хийтира иза Ӏарш тӀехь витича гӀоле, дӀайелира схьайаьккхина мехала жӀар, дуккха а совгӀаташца. ТӀаьххьара, иза машаре вахара цуьнца, тӀаккха дӀасакъаьстира".

Роджер а, кардинал а хиламийн нийсархо вара, церан лакхара даржаш дара, уьш дика хууш бара. Хониат Никитин хронико санна, Императоран Мануилан кехато чулоцу тӀеман меттигах лаьцна пайден хаамаш[8].

Хьалхара истори нисйе бӀаьра

1161 шарахь Рума сельджукийн султан Кылыч-Арслан II-гӀа вахара Константинополе византин император Мануил I Комнин волчу Ӏалашо йара тюркийн эмирашна дуьхьала гӀо дехар. Султан сийлахь хьаша санна тӀеийцира. гӀо лацарна дуьхьала Кылыч-Арслан реза хилира цхьа могӀа декхаршна: «императоан болу доттагӀий а, мостагӀий а хила; муьлхха а схьайаьккхина ладаме шахьар императоран дӀайала; император реза воцу цхьан а барт ца бан; шен эскарца императорна гӀуллакх дан; императоран махка тӀелета туркменашна таӀзар дар». Императоран иштта билламаш бара Сербин а, Антиохин урхалчашца а, церан вассалашца а. Мануилана лаара оцу бертаца шен анатолийн провинцешна машар бан. Ишттачу кепара, Нуреддин Зенгин ницкъан дуьхьала Кылыч-Арслан чӀагӀвора[9].

Кылыч-Арслананна машаро гӀо дира чоьхьара мостагӀий дӀабаха, ницкъ гулбан. 1174 шарахь велира Нуреддин Зенги, цуо таро йира Кылыч-Арсланна ДанышмендгӀар къарбан[10] а, цуьнан ваша Анкарин урхалча[11] Шахиншах[12] эккхо а. Эмираш бевдира Мануил волчу, цуо султанна тӀедиллира дӀалецна ДанышмендгӀеран мехкаш а, византин вассалаш а йухаберзор, амма Кылыч-Арслана тергал ца дира и дехар[9][13]. 1176 шеран аьхка императоро гулдира доккха эскар. Цунна йукъахь дара Мануилан вассалийн Сербин, Мажарчоьнан, Антиохин, половцин эскарш. Мануила хоуьйту ингалсан паччахье Генриху II-гӀачуьнга, дӀадоьду эскар озаделлера итт миль сов[14][15]. Мануилан план йара сельджукийн коьрта шахьран Коньйан тӀелата Меандра тогӀен чухула. И некъ уггаре боца бара, амма вогӀура хала чекхволу меттигехула[15][16][17].

Кылыч-Арслананна машаро гӀо дира чоьхьара мостагӀий дӀабаха, ницкъ гулбан. 1174 шарахь велира Нуреддин Зенги, цуо таро йира Кылыч-Арсланна ДанышмендгӀар къарбан[10] а, цуьнан ваша Анкарин урхалча[11] Шахиншах[12] эккхо а. Эмираш бевдира Мануил волчу, цуо султанна тӀедиллира дӀалецна ДанышмендгӀеран мехкаш а, византин вассалаш а йухаберзор, амма Кылыч-Арслана тергал ца дира и дехар[9][13]. 1176 шеран аьхка императоро гулдира доккха эскар. Цунна йукъахь дара Мануилан вассалийн Сербин, Мажарчоьнан, Антиохин, половцин эскарш. Мануила хоуьйту ингалсан паччахье Генриху II-гӀачуьнга, дӀадоьду эскар озаделлера итт миль сов[14][15]. Мануилан план йара сельджукийн коьрта шахьран Коньйан тӀелата Меандра тогӀен чухула. И некъ уггаре боца бара, амма вогӀура хала чекхволу меттигехула[15][16][17].

Кылыч-Арслан дийцарш дан гӀиртира, амма шен ницкъ сов хиларх шек воцу Мануила, дӀатеттира машар, хьехарш деш лаьтташехь[15][16][17][18]. Султанна ши тӀом кочаболлархьама, Мануила хьажийра Ватац Андроник коьртехь волу эскар Кылыч-Арслана схьайаьккхина ДанышмендгӀеран, Неокесарий шахьар йаккха. Андроникан эскар доьдура малхбалехьа Ӏаьржа хӀордан йистехула, тӀакхха дирзира къилбехьа. Амма и эскар хӀаллакдира сельджукаша[19][20].

Михаил Шемахочо бина хаамашца, Кылыч-Арсланан омарца цуьнан эскар тӀемах уьдура. Цу тӀе сельджукийн тобанаш кхерам боцучу гена даьлла хьийзара, новкъа нисделла византин эскаран сурсаташ хӀаллакдора, гӀунаш чу дӀовш туьйсура, дийнатийн декъий кхуьйсура, бойура коьрта ницкъех дӀахаьддарш, докъар латториг йа талламча хуьлда уьш. Сельджукийн гарнизонаша гӀопаш тароне хьаьжжа ларйора йа йагайой йухайовлара[21][17][22]. Цул сов, Мануила дийцарехь, эскар бала хьогуш дара чуьйрийн лазарх: «тхуна кхетта хала лазар, чоьнан лазар, иза даьржина тхан империн дозанан йисташкахула, бахархой бойуш; муьлххачу мостагӀчочул буьрса»[23].

ТӀеман терахь нисйе бӀаьра

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. Eski̇kurt, 2017, s. 74—75.
  2. 1 2 Mecit, 2013, p. 64.
  3. Hillenbrand, 2007, p. 154.
  4. Eski̇kurt, 2017, s. 76—77.
  5. 1 2 İbnu'l-Ezrak, 1992, s. 182—183.
  6. Eski̇kurt, 2018, s. 70—71.
  7. Ceylan, Eskikurt, 2015, s. 31—32.
  8. Eski̇kurt*, 2017, s. 31—33.
  9. 1 2 3 Magdalino, 2002, pp. 76—78.
  10. 1 2 Magdalino, 2002, pp. 95.
  11. 1 2 Sümer, 2004.
  12. 1 2 Magdalino, 2002, pp. 78.
  13. 1 2 Cahen, 1968, p. 103.
  14. 1 2 Magdalino, 2002, pp. 96.
  15. 1 2 3 4 5 Angold, 1984, p. 223.
  16. 1 2 3 Haldon, 2008, p. 196.
  17. 1 2 3 4 Dean, 2013, p. 40.
  18. Никита Хониат, 1860, с. 230.
  19. Dean, 2013, p. 39—40.
  20. Sarı, 2018, s. 26.
  21. Haldon, 2008, p. 197.
  22. Михаил Сириец, Гусейнов, 1982, с. 83—84.
  23. Epistola Manuelis, 1868.

Литература а, хьосташ а нисйе бӀаьра

Хьосташ нисйе бӀаьра

Литература нисйе бӀаьра