Сенсо́ран систе́ма — гуонахьара йа чоьхьара кхачонера модалаллин сигналаш кхегарех жоьпаллин йолу периферин а, центран а нервийн системин структураш цхьаьнатоьхна[1][2][3]. Сенсоран система лаьтта нейронаш чекхйовлуьйту новкъахь а, коьртан хьен новкъахь а, кхаьчна сигналаш кечйаран жоьпаллера дакъойн а рецепторех. Уггаре дика йевза сенсоран система йу бӀаьрса, хазар, хаадалар, чам, хьожа йар. Сенсоран системин гӀоьнца физикин хьелаш температура а, чам а, гӀовгӀа а, Ӏаткъам а хаадала таро йу.

Адаман бӀаьрг, сагаран системин дакъалг

Иштта сенсорийн системех олу анализаторш. «Анализатор» кхетам йукъабаьккхина россий физиолого И. П. Павловс[3]. Анализаторш (сенсорийн системаш) — организман гуонахьара а, чоьхьара а хьелашха болу хааман анализ йен а, дӀало а система.

2002 шарахь 100 000 вахархочун синхаамийн цамгарх болх бан хьуьнар ца хиларна коррекции йина дахаран шераш.[4]
     хаамаш бац       200 кӀезиг      200-400      400-600      600-800      800-1000      1000-1200      1200-1400      1400-1600      1600-1800      1800-2000      2000-2300      2300 сов

Функцийн а, хӀоттаман а йукъара хьесапаш нисйе бӀаьра

Сенсорийн системаш йекъало арахьарчарна а, чоьхьарчарна а; арахьарчеран хуьлу экстерорецепторш, чоьхьарчеран — интерорецепторш. Ма-дарра хьелашкахь организман гуттаренна бо комплексан Ӏаткъам, сенсорийн системаш болх бо гуттаренна цхьаьна уьйр йолуш. Муьлхха а психофизикин функци полисенсоран[5] йу.

Сенсорийн системийн конструкцин коьрта хьесапаш ду[5]:

  • Дукха каналийн хьесап (системийн тешамалла айа Ӏалашонца дублировани)
  • Хаамаш дӀабаларан дукха тӀегӀанийн хьесап
  • Конвергенцин хьесап (цхьаьна нейронан чаккхеенгара геннийн йукъаметтигаш хуьлу хьалхарчу тӀегӀанан масех нейронца; Шеррингтонан ор)
  • Дивергенцин хьесап (мультипликацин; алсама лакхарчу тӀегӀанан масех нейронца контакт)
  • Йуханехьа уьйранийн хьесап (массо а тӀегӀанийн системийн бу хьала боьду а, охьабоьду а некъ; йуханехьа уьйранийн ду тормозан маьӀна сигнал кечйаран дакъа санна)
  • Кортикализацин хьесап (керлачу чкъоьрехь гайтина йерриг сенсоран системаш; цигара схьа, чкъоьран функцеш дукха маьӀна долуш ду, абсолютан локализации йан а йац)
  • Шина агӀонан симметрин хьесап (Цхьаьнца дустаран тӀегӀанехь ду)
  • Структурин-функцийн корреляцийн хьесап (тайп-тайпана сенсорийн системин кортикализацин тайп-тайпана тӀега хуьлу)

Реакцин хан нисйе бӀаьра

Атта реакцин хан, сигнал схьайаьлла моментера хан леларан жоьпан йуьхигеа моменьера, дуьххьара лерина 1850 шарахь Гельмгольца[6]. Иза йозу, сигнална Ӏаткъам бен анализаторх, сигналан чӀогӀаллех а, адаман физикин а, психологин а хьелех. Дукха хьолехь иза хуьлу: серлонна 100—200, гӀовгӀанна 120—150, электрочкъоьран карзахдаккхарна 100—150 миллисекунда.[7]

Хаамашна код хӀоттор нисйе бӀаьра

Организман хьал санна карзахдаккхаралла— гуонахьара хьелех дуола таро хилар. Карзахдоккхург хила тарло муьлхха химин-физикин хьал хийцадалар. Нервийн системийн рецепторийн дакъалгаш таро ло карзахдоккхург хаайала, церан нервийн импульсашна трансформаци йан[8][9].

Уггаре ладаме йу сенсорийн стимулийн тӀаьхьара йиъ амал[8]:

  • тайпа
  • жигаралла (сенсорийн системийн лахара тӀегӀанийн белхаца билгалйоккху; лелайо S-кепара амал, аьлча а уггаре чӀогӀа нейронан импульсацин лестамийн хийцамаш хуьлу жигаралла саттаман йуккъера декъехь хийцарца, цуо таро ло лахара жигараллин сигналийн хийцамаш лаца — Веберан — Фехнеран закон)
  • лаьтта меттиг (масала, гӀовгӀан хьостан локализаци хуьлу, гӀовгӀан тулгӀе хӀора лерганна тайп-тайпана хенахь йаран бахьнехь (лахаралестаман сигналашна) йа лергашна йукъара жигараллица стимуляцин башхаллаш бахьнехь (лакхаралестаман сигналашна)[10]; мухха хилчи а импульсаци, теоретикин шуьйра дивергенцега хьаьжна ца Ӏаш, дӀало билгалйаьккхина асанан хьесапца, цуо таро ло сигналан хьост билгалдаккха)
  • йохалла.

«Билгалйаьккхина асанан хьесап доцуш» карзахдаккхаран иррадиацина доза туху латералан тормоз тийсаро (аьлча а карзахйаьхна рецепторша йа нейронаша сецайо лулара клеткаш, контраст а латтайеш)[9].

БӀаьрсинанан система нисйе бӀаьра

БӀаьрсинан системо бӀаьрсинан функцеш кхочуш йо.

Декха дийнатийн бӀаьрсинан системин (бӀаьрсинан анализатор) йукъабоьду лахара анатомин кхолламаш:

Адаман сенсоран система нисйе бӀаьра

Стимулан физикин энергин классификацица адаман хуьлу, оцу рецепторан адекватан йолу:

Хьажа кхин а нисйе бӀаьра

Комментареш нисйе бӀаьра

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. Хандверкер Х.  Глава 8. Общая сенсорная физиология // Физиология человека: в 3-х томах. Т. 1. Пер. с англ = Human Physiology. Edited by R. F. Schmidt and G. Thews. 2nd, completely revised edition / под ред. Р. Шмидта и Г. Тевса (перевод под ред. акад. П. Г. Костюка). — М.: Мир, 1996. — 323 с. — ISBN 5-03-002545-6. — С. 178—196.
  2. Смирнов В. М., Будылина С. М.  Физиология сенсорных систем и высшая нервная деятельность: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Издат. центр «Академия», 2003. — 304 с. — ISBN 5-7695-0786-1. — С. 178—196.
  3. 1 2 Островский М. А., Шевелев И. А.  Глава 14. Сенсорные системы // Физиология человека. Учебник (В двух томах. Т. II) / Под ред. В. М. Покровского, Г. Ф. Коротько. — М.. — 368 с. — (Учеб. лит. для студентов мед. вузов). — ISBN 5-225-02693-1. — С. 201—259.
  4. Mortality and Burden of Disease Estimates for WHO Member States in 2002 (xls). World Health Organization (2002). Архивйина 2012 шеран 30 июлехь
  5. 1 2 Батуев А. С.  Глава 2. Сенсорная функция мозга. § 1. Общие принципы конструкции сенсорных систем // Физиология высшей нервной деятельности и сенсорных систем. — 3. — СПб.: Питер, 2010. — 317 с. — ISBN 978-5-91180-842-6. — С. 46—51.
  6. Гельмгольц К. Скорость распространения нервного возбуждения. — М.: Политиздат, 1923. — 134 с.
  7. Платонов К. К. Занимательная психология. — М.: Молодая гвардия, 1964. — 384 с.
  8. 1 2 Батуев А. С. Глава 2. Сенсорная функция мозга. § 2. Закономерности обнаружения сигналов // Физиология высшей нервной деятельности и сенсорных систем. — 3. — СПб.: Питер, 2010. — 317 с. — ISBN 978-5-91180-842-6. — С. 51—54.
  9. 1 2 Батуев А. С. Глава 2. Сенсорная функция мозга. § 3. Системная организация процессов кодирования информации // Физиология высшей нервной деятельности и сенсорных систем. — 3. — СПб.: Питер, 2010. — 317 с. — ISBN 978-5-91180-842-6.С. 54—56 Архивйина 2018-12-05 — Wayback Machine.
  10. Альтман Я. А.  Глава 5. Пространственный слух // Слуховая система / Ред. Я. А. Альтман. — Кеп:Л: Наука, 1990. — 620 с. — (Основы современной физиологии). — ISBN 5-02-025643-9. — С. 366—448.
  11. Воротников, 2005, с. 21.
  12. The Major Classes of Somatic Sensory Receptors. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 3 октябрь. Архивйина 2016 шеран 1 февралехь
  13. Воротников, 2005, с. 23—24, 28.
  14. Глоссарий // Шиффман Х. Р. Ощущение и восприятие / Пер. с англ. З. Замчук. — 5-е изд. — СПб.: Питер, 2003. — 928 с. — (Мастера психологии). — ISBN 5-318-00373-7. — С. 790—833. Архивйина 2019-11-26 — Wayback MachineС. 811. Архивйина 2018-12-05 — Wayback Machine

Литература нисйе бӀаьра

  • Альтман Я. А., Таварткиладзе Г. А. Руководство по аудиологии. — М.: ДМК Пресс, 2003. — 360 с. — ISBN 5-93189-023-8.
  • Афанасьев Ю. И., Юрина Н. А., Котовский Е. Ф. и др. Глава 12. Сенсорные системы. Органы чувств // Гистология, цитология и эмбриология / Под ред. Ю. И. Афанасьева, Н. А. Юриной. — М.: Медицина, 2002. — С. 332—378. — 744 с. — ISBN 5-225-04523-5.
  • Быков В. Л. Органы слуха и равновесия // Частная гистология человека (краткий обзорный курс). — СПб.: СОТИС, 2001. — С. 227—235. — 304 с. — 40 000 экз. — ISBN 5-85503-116-0.
  • Биология. Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. М. С. Гиляров. — 3-е изд.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — 864 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-85270-252-8.
  • Константинов А. И. Глава 4. Физиология сенсорных систем // Общий курс физиологии человека и животных. Книга 1. Физиология нервной, мышечной и сенсорной систем / Под ред. А. Д. Ноздрачёва. — М.: Высшая школа, 1991. — С. 372—500. — 509 с. — ISBN 5-06-000126-1.
  • Краев А. В. Учение о сенсорных аппаратах — эстезиология // Анатомия человека, в 2-х томах / Под ред. Р. Д. Синельникова. — М.: Медицина, 1978. — Т. 2. — С. 295—331. — 352 с. — 75 000 экз.
  • Нагель А.  Аномалии рефракции и аккомодации глаза / Пер. с немецкого В. Добровольского. — СПб.: Типография А. С. Суворина, 1881. — viii + 251 с.
  • Привес М. Г., Лысенков Н. К., Бушкович В. И. Анатомия человека / Ред. М. Г. Привес. — 9-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 1985. — 673 с. — 110 000 экз.
  • Шупляков В. С. Глава 3. Физиология периферического отдела слуховой системы // Слуховая система / Ред. Я. А. Альтман. — Кеп:Л: Наука, 1990. — С. 156—223. — 620 с. — (Основы современной физиологии). — 1800 экз. — ISBN 5-02-025643-9.
  • Imbert A.  Les anomalies de la vision. — Paris: J. B. Bailliere et Fils, 1889. — vii + 365 p.
  • Longmore.  Руководство к исследованию зрения для военных врачей / Пер. Лаврентьева. — 1894.
  • Грегг Дж.  Опыты со зрением в школе и дома. — М.: Мир, 1970. — 200 с.
  • Грегори Р. Л.  Глаз и мозг. Психология зрительного восприятия. — М.: Прогресс, 1970. — 271 с.
  • Молковский А.  Зрение человека. — С.: Слово, 1983. — 347 с.
  • Хьюбел Д.  Глаз, мозг, зрение. — М.: Мир, 1990. — 239 с. — ISBN 5-03-001254-0.
  • Грегори Р. Л.  Разумный глаз. 2-е изд. — М.: Едиториал УРСС, 2003. — 240 с. — ISBN 5-354-00342-3.
  • Воротников С. А.  Информационные устройства робототехнических систем. — М.: Изд-во МГТУ им. Н. Э. Баумана, 2005. — 384 с. — ISBN 5-7038-2207-6.
  • Слуховая система // Физиология человека / Под ред. В. М. Покровского, Г. Ф. Коротько. — Медицина, 2007. — 656 с. — (Учебная литература для студентов медицинских вузов). — ISBN 5-225-04729-7.
  • Батуев А. С., Куликов Г. А. Введение в физиологию сенсорных систем. — М.: Высшая школа, 1983. — 247 с.
  • Bradbury J. Taste perception: cracking the code (en) // PLoS Biol. : journal. — 2004. — March (vol. 2, no. 3). — P. E64. — DOI:10.1371/journal.pbio.0020064. — PMID 15024416.
  • Smith D. V., Margolskee R. F. Making sense of taste (und) // Sci. Am.. — 2001. — March (т. 284, № 3). — С. 32—9. — DOI:10.1038/scientificamerican0301-32. — PMID 11234504.
  • Gleason, Michael. Chemoreception (2004).
  • Watson, Flora. Tarsal Taste Receptors of Flies (2004). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 31 май. Кху чуьра архивйина оригиналан 2006 шеран 8 сентябрехь Архивйина 2006-09-08 — Wayback Machine
  • Schoffelen R. L. M., Segenhout J. M., van Dijk P. Mechanics of the exceptional anuran ear (en) // J Comp Physiol A Neuroethol Sens Neural Behav Physiol. — 2008. — Vol. 194 (5). — P. 417—428. — ISSN 0340-7594. — DOI:10.1007/s00359-008-0327-1. — PMID 18386018.
  • Scholey J. M., Ou G., Snow J., Gunnarson A. Intraflagellar transport motors in Caenorhabditis elegans neurons (en) // Biochem. Soc. Trans.(ингалс.) : journal. — 2004. — November (vol. 32, no. Pt 5). — P. 682—684. — DOI:10.1042/BST0320682. — PMID 15493987.
  • Augustine, James R. Human Neuroanatomy(бил-боцу.). — San Diego, CA: Academic Press, 2008. — С. 360. — ISBN 978-0-12-068251-5.
  • Emile L. Boulpaep(ингалс.); Walter F. Boron(ингалс.) Medical Physiology(бил-боцу.). — Saunders, 2003. — С. 352—358. — ISBN 0-7216-3256-4.
  • Flanagan, J.R., Lederman, S.J. Neurobiology: Feeling bumps and holes, News and Views, Nature, 2001 Jul. 26;412(6845):389-391.
  • Hayward V, Astley OR, Cruz-Hernandez M, Grant D, Robles-De-La-Torre G. Haptic interfaces and devices. Sensor Review 24(1), pp. 16-29 (2004).
  • Purves, Dale. Neuroscience, Fifth Edition(бил-боцу.). — Sunderland, MA: Sinauer Associates, Inc, 2012. — С. 202—203. — ISBN 978-0-87893-695-3.