Бахьарча

Бахьарча — ворданан транспортан муьлхха а тайпана дӀасалелоран хьашташ кхочушден ворданча (говрашлохкург).

ХӀинцалера такси хохкучу бахьарчин дуьххьара дӀа аналог. Гурманчин аналог йац.

Истори нисйе бӀаьра

Пётр I-чо диллина эскаран штатан структурин йукъатоьхна полкийн ворданаш (салтийн могӀа — 63 ворда, драгунийн могӀа — 60 ворда). ГӀашлойн а, драгунийн а полкийн полкан бахьарчин дарже хӀоттош хилла унтер-эпсар, цуьнан карахь йара хӀазнин ворданаш а, полкан йужу говраш а шен гӀомат-гӀирсашца. Цуьнан куьйгакӀела лаьттара, хӀазнин говрашна а, фурманашна а тӀаьхьа Ӏуналла дан лерина, берриг полкан гурманчаш, церан барамбозура ворданех. Бахьарчашка дукхаха дерг дӀаоьцура тӀеман гӀуллакхе керла баьхкинарш, иза йара дуьххьарлера а, уггаре лахара а салтийчун эскаран цӀе. ТӀеман низмех а, бехкамех а боьлча, бахьарчех салтий хуьлура, роташкара мукъа вакансешка, церан меттанан богӀура рекруташ. Иштта бахьарчин гӀуллакх оцу хенахь хьалхара ишкол йара полке богӀучеран, цӀеран бахамера салтийн бахаме дехьаволу мур бара иза.

Т. А. Васильев. Петарбухера Невин проспекиера ГӀалин Думин гӀишлон чура сурт, 1810

XIX — XX бӀешеран йуьххьера гӀалин транспортан коьрта тайпа бахьарчий бара. Российн империн гӀаланашкара махлелоран ворданашна урхалла дора думанаша, 1892 шарахь царна бакъо йеллера бахарчийн белхан, бахарчийн экипажан тайпанех, гӀалин омнибусех, кхечу йукъараллин экипажех сацамаш бан, кхин а бахарчийн экипажаш лелорна мехаш хӀитто бакъо а. 1900 шеран законаца земски урхаллашна бакъо йелира байн бахарчийн белхан а, гӀалин арахьара бахьарчийн экипажаш лелоран мах хӀотторан а сацамаш арахеца. Бахьарчийн белхан тӀера гӀаланашкахь, гӀалин думин лаамца, гӀалин пайденна налог йаккха бакъо йара. 1887 шарахь арахийцира бахарчийн белханна налог йаккхарх низам, налог хӀора бахарчийн белханна лело говран тӀера 1 туьманал сов хила йиш йацара; налоган уггаре лакхара барам билгалбоккхура хӀора гӀалахь чоьхьарчу гӀуллакхийн министро, финансийн министарца барт бой.

ССРС марка. ГӀалин транспортан истори. 1981

XX бӀешо долалуш бахьарчашна новкъало йора конкано. 1930-гӀа шерашна йуккъехь бахьарчаш аратеттира механикин а, электрийн а тайпана гӀалин транспорт: такси, трамвай, (Москохахь) метро. Иштта, масала, нагахь 1917 шо кхачале Москохахь 15 000 гергга байн бахьарчаш балахь, 1920 шарахь уьш бисира 5 000, ткъа 1934 шеран 1 декабрехь уьш бисира 385 стаг^[1]. ТӀаьххьара бахьарчаш ССР Союзан йаккхий гӀаланийн урамашкара байра Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом чекхбаьлча.

Кепаш а, тайпанаш а нисйе бӀаьра

Россехь бахьарча — нах, сурсаташ, карара мохь дӀасалело стаг ву, уьш боькъура^[2]:

некъан (некъан, ворданийн бахьарчашка);
гӀалин, гӀалин чухула леларш, уьш боькъура:
- киранан, куьйга мохь лелоран;
- йайн^[3], нах лело;
- биржин^[4]^[3] йа лаьтта, царна йукъахь бара хохкурш^[3], челакхнаш^[3], чӀевна а болуш;
- мукъанаш;
- меттиг боцурш^[2]^[3].

Москохахь бара калибран бахьарчаш , атта йа йеха гӀудалкхаш, царех «калибер» йа «калибр» олура (атта Ӏодан гӀудалкх)^[5].

Бахьарчаш революцел хьалхарчу прессехь нисйе бӀаьра

Москохан бахьарчийн, суьйренашкахь биржа лаьтта Дмитровкехь, хӀокху деношкахь даздина, дийцарехь, чӀогӀа, шайн белхан накъостан Быстряков Ефиман юбилей. Цуьнан 74 шо ду, москохан урамашкахула ворда хихкина йукъара а ца волуш 60 шарахь. ЧӀогӀа билгалдаккха деза цуо шен белхан тӀехь цхьа кад а къаркъа мелла ца хилар. Быстряковс вовшахтоьхна шена жима бахам, иза ду, 30 шо хьалха 1500 сом делла, Москохан гуонахьара эцна латта, хӀинца цуьнан мах 15 000 сом. (1902 шеран 3 январь (21 декабрь))^[6]

Царицынан бахьарчаша, шайна йукъахь барт бина, станцера дачанашка бахаран тӀех лакхара мехаш хӀиттийна. Дачникаш арз дира меттигерачу тардаран йукъаралле. ТӀаьхьарчара дехар дира уездан лаьттан урхалле, мах хӀоттабе хьерабевллачу бахьарчашна. Дехар тӀеийцира. Царицын йоцуш, урхалло кховдадо изза мах хӀоттабар кхечу меттигашкахь а. (1911 шеран 7 июнь (25 май))^[6]

1 январехь Ӏуьйрана 3 сахьт даьлча Кремлехь, Кремлан гӀалин коьрта тӀевогӀийлехь, гӀарулехь лаьтта 4-гӀа гренадерийн несвижан полкан 10-гӀа ротин гренадеро Хлапов Василийс, топ тоьхна вийна йайн вордан бахьарча, Михайловскан уездан ахархо 28 шо долу Киселёв Ивана, иштта. ТӀаьхьарниг, ГӀалин новкъа тӀехволуш, коьрта тӀевогӀийлехь сецца, салаз тӀера охьавоьссина, веха волуш, гӀаруле къаркъа эца ахча деха волавелла. ГӀаруло бахьарчега гена валар дехна, хаийтина, ша герз тухур дуй. Амма Киселёв аьлларг ца деш гӀарулера топ схьайаккха гӀоьртина. ТӀаьхьарчо леташ хаамийн шок йетта волавелла, орца доьхуш, амма иза ца хезна. Веха бахьарча кочара вала ца воллий хиина, Хлаповс кхин а кхузза хаийтина ша герз тухур дуй, Киселёв кочара ца ваьлча, Хлаповс кхоьссина бахьарча вийна вожийна. (1911 шеран 17 (4) январехь)^[6]