|
|Куьг =
}}
'''Фёдор Никифорович Радус''' ({{ВД-Преамбула}}) — - х1орданхӀордан кеманхо, полковник, советско-финскин а, советско-японскин а, [[Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом|Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман]] а декъашхо, [[Советски Союзан Турпал]].
== Биографи ==
Радус винера 1910 шеран 20 декабрехь Новгород-Северский г1алахьгӀалахь (х1инцахӀинца Украинан Чернигован областехь) белхалон доьзаллехь. Хьалхара дуьненан т1омтӀом болабелча уьш [[Армавир]]е д1абаг1арадӀабагӀара. Цигахь Радусас чекхъяккхира школа а, аэроклуб а. Иза эскаран авиацин школе ваха лууш вара, амма лоьрийн комиссехь чекх ца валавелира. Т1аккхаТӀаккха иза [[Соьлжа-Г1ала|Соьлжа-Г1алеГӀале]] схьавеара. Кхузахь цо чекхъяккхира г1ишлойгӀишлой яран школа, цул т1аьхьатӀаьхьа цо болх бира «Грознефть» трестехь. 1930 шарахь иза ВКП(б) велира. 1931 шеран декабрь дуьйна иза вара [[Ейск]]ехь йолу Хо1рданХоӀрдан кеманхойн эскаран школехь доьшуш<ref name = wh/>.
Х1орданХӀордан кеманхойн школа чекхъяккхинчул т1ехьатӀехьа иза оцу школехь витира хьехархо болх бан. И болх Радусас бира 3 шарахь сов. 1937 шеран январь дуьйна Радус Балтикан флотехь. Иза вара 47-г1гӀ а, 46-г1агӀа а бомбанаш тухуш эскадрильяшкахь звенон а, отрядан а куьйгалхо. 1938 шеран апрель дуьйна Радус вара 57-г1агӀа бомбанаш тухуш авиацин полкехь. 1938 шеран июлехь иза х1оттийрахӀоттийра эскадрильян куьйгалхон г1ончагӀонча<ref name = wh/>.
Советско-фински т1омтӀом бола ма белла иза фронтехь вара. Цо массийттуза дакъа лецира стратегин объекташан бомбанаш т1етухуштӀетухуш. 1940 шеран 29 февралехь Радус юкъахь волу кеманийн тоба ц1ацӀа йорзуш яра. Оцу тобанехь долу цхьа кема мостаг1ашмостагӀаш чудожийра. Радусас шен кема уллехь охьа а хаийна, чудожина кеман т1ератӀера кхо кеманхо схьа а эцна, шайн аэродроме юхавеара. 1940 шеран 21 апрелехь СССР Лакхара Советан Президиуман омраца капитан Радусан Советски Союзан Турпалан ц1ецӀе елира<ref name = wh/>.
1940 шеран декабрехь Радус хьажийра СССР ВМФ куьйгалхойн говзалла шаръяран курсашка. И курсаш цо чекхъяккхира т1омтӀом болабелчул т1аьхьатӀаьхьа. 1941 шеран 10 июлехь Радус х1оттийрахӀоттийра Балтийски флотан 10-г1агӀа ийина авиацин бригадан 73-г1агӀа 1ункархахкаранӀункархахкаран бомбанаш тухуш йолу полкан эскадрильян куьйгалхо. Иза вара [[Пе-2]] кема лелош. Цо дакъа лецира Таллин а, Ханко а, Эзель а, Даго а ларъяран т1емашкахьтӀемашкахь. 1942 шеран сентябрехь иза хьажийра 1аьржаӀаьржа х1орданхӀордан флоте. 1941 шеран 29 сентябрь дуьйна Радус вара [[Севастополь]] ларъярехь дакъа лоцуш. Массийттуза иза т1ематӀема велира ша-тайпа омраш кхочуш дан. Севастополь ларъяран т1амехьтӀамехь иза 30 сов т1емантӀеман т1ематӀема велира мостаг1ийнмостагӀийн салтий а, бронетехника а х1аллакхӀаллак ян, цхьаъ [[Ме-109]] чудаийтира. Оцу т1емашкахьтӀемашкахь цуьнан полкан доккха зен хилира. И зен меттах1оттаданметтахӀоттадан полк т1емантӀеман юкъара д1аяккхирадӀаяккхира. Дисина кеманаш 63-г1агӀа бомбанаш тухуш деза кеманийн бригадан 40-г1агӀа бомбанаш тухуш кеманийн полкан юкъадаг1араюкъадагӀара. 1942 шеран февраль дуьйна Радус вара оцу полкан 1-ра эскадрильян куьйгалхо<ref name = wh/>.
Полк Крымера д1айигчадӀайигча Радусан [[майор]]ан дарж а делира, [[Камышин]] г1алагӀала а хьажийра. Цигахь иза волавелира 28-г1агӀа 1ункархохкуӀункархохку бомбанаш тухуш полк кхолла. 1942 шеран июнехь и полк Кольски ахг1айреахгӀайре д1аяхарадӀаяхара. 1942 шеран октябрь кхаччалц полк яра х1орданхӀордан конвойш ларъяш. Октябрехь полк тыле д1аяхийтирадӀаяхийтира юхах1оттаярхьамюхахӀоттаярхьам<ref name = wh/>.
1943 шеран 23 июнехь Радус х1оттирахӀоттира [[Сахалин]]ехь йолу Къилбаседе Тийна х1орданхӀордан флотилин 42-г1агӀа ийина авиацин полкан куьйгалхо. 1945 шеран апрелехь Радус х1оттирахӀоттира 55-г1агӀа къастина 1ункархохкуӀункархохку авиацин полкан куьйгалхо. Советско-японски т1амехьтӀамехь 30 дийнахь кемахойс мостаг1ашнамостагӀашна 81650 кг бомбанаш чу а кхоьссира, 12 эзар тонн деза 2 транспорт а х1аллакдирахӀаллакдира, кхиъ 2 талха а дира. Радус ша 7 т1емантӀеман т1емавалартӀемавалар кхочуш а дира, 2 ягорг чохь йолу ларма а, 15 эскар а, герз а т1ехьдолуштӀехьдолуш машен а, 50 гергга салтий а х1аллакхӀаллак а вира. 1945 шеран 9 августехь цо 6000 тонн еза йолу мостаг1ийнмостагӀийн транспорт х1аллакйирахӀаллакйира<ref name = wh/>.
Т1омТӀом чекхбелча Радус 1946 шеран октябрь кхаччалц вара шен полкан куьйгалхо. 1947-19501947—1950 шерашкахь иза вара 19-г1агӀа минин а, торпедийн а авиацин дивизин куьйгалхонан когаметтаниг. 1951 шеран декабрехь цо чекхъяккхира Ригехь йолу х1орданхӀордан авиацин эпсарийн говзалла шаръяран курсаш. 1952-19541952—1954 шерашкахь иза вара эскаран хьехамча [[Болгари|Болгарехь]]. 1960 шеран дуьйна Радус т1аьхьалонетӀаьхьалоне веккхира. Т1аккхаТӀаккха иза Соьлжа-Г1алаГӀала схьавеара. 1964 шеран маехь иза [[Гудаута|Гудауте]] д1авахарадӀавахара. 1964 шеран ноябрехь цо болх бира цигара аэропортан диспетчер. Могшалла талхаран бахьнехь цуьна болх бита дизира. Т1аккхаТӀаккха иза [[Сочи]] д1авахардӀавахар. 1967-19681967—1968 шерашкахь Радус вара Сочин пионерийн ц1енонцӀенон кеманийн кружокан куьйгалхо. 1968 шо дуьйна иза Соьлжа-Г1алаГӀала веара. Кхано иза [[Краснодар]]е д1авахардӀавахар. Иза цигахь велира 1988 шеран 22 ноябрехь<ref name = wh/>.
== Билгалдахарш ==
| 