Зеразакъ

Зеразакъ — гӀорторан тӀадаман гуонаха хьийза дукъох лаьтта атта механизм.

Ехачу белшан тӀе кӀезиг ницкъ богӀуьйтуш, йоцачу белшан алсама ницкъ хилийтархьама зеразакъ лелайар.

Йукъара хаамаш

Зеразакъ атта механизм йу. Муьлхха а, гӀорторан меттах ца болучу тӀадаман гуонаха хьийза таро йолчу хӀуманах йан ло. ГӀорторан тӀадам тӀиера ницкъ тӀетаӀочу кхаччалц долчу хӀуман декъах зеразакъан белаш олу. ГӀорторан тӀадаме хьаьжжина ницкъ тӀетаӀо меттигаш хила тарло масех агӀора (I тайпана зеразакъ) йа цхьаьна агӀора (II тайпана зеразакъ).

Зеразакъ лелайо ехачу белшан тӀе кӀезиг ницкъ богӀуьйтуш, йоцачу белшан алсама ницкъ хилийтархьама (йа йоца белаш тӀехь кӀезиг меттаха йаккхарца, йеха белаш тӀехь алсама дехьа йаккхархьама). Зеразакъан белаш тоъал йахйина, муьлхха ницкъ бан ло.

Зеразакъаш йу иштта кхин шиъ атта механизм: дифференциалан кираайдириг а, блок а.

Истори

Адамо зеразакъ, цуьнан балхах кхеташ, лело йолийна исторел хьалхарчу муьрехь дуьйна. Иштта белхан гӀирсаш, масала, метиг йа пийсиг, лелабора, адаман ницкъ кӀезиг хилийтархьама. Вайн эрал 5 эзар шо хьалха Месопотамехь леладора зеразакъан хьесап лело терза. ТӀаьхьа, Грецехь, дира хьалауллу терза, цуьнан таро яра ницкъ тӀетаӀо белаш хийца, цуо терза лелор чӀогӀа аьттоне даьккхира. Вайн эрал 1500 шо гергга хьалха Мисрахь а, ХӀиндехь а йукъайолу зеразакъан гӀу, хӀинцалера кира ойбу кранийн «да», цуьнан гӀоьнца хьалайоккхура хица пхьегӀа.

1842 шарахь Лондонехь арахецна «Механикин журнал» тӀиера зеразакъан гӀоьнца Дуьне харцош воллу Архимедан гравюра.

Хууш дац, гӀиртаний теша оцу заманан ойланчаш зеразакъан белхан хьесапаш кхето. Дуьххьарлера йозанан кхетам белла вайн эрал III бӀешо хьалха Архимед, цуо цхьаьна тесира ницкъан, мохьан, белшан кхетамаш. Цуо формула йелла терзан закон, тахана а лелош ду, иштта ду иза: «Ницкъ, эцна ницкъ тӀебиллинчу белашца, кхочу балхе, эцна болх тӀебиллинчу белаше, цигахь болх тӀебиллина белаш — йохалла йу ницкъ тӀебиллинчу меттигера гӀортоле кхаччалц, ткъа ницкъ тӀебиллина белаш — иза йохалла йу ницкъ тӀебиллина меттигера гӀортоле кхаччалц». Дийцарехь, ша дӀадиллинчун маьӀнах кхетна, Архимеда мохь туьйхира бах: «Схьало суна гӀортолан меттиг, аса Дуьне харцор ду!» аьлла.

Тахана дуьненахь зеразакъан белхан хьесап леладо массанхьа а. Муьлхха а механизм аьлча санна, механикин болам хуьйцуш йолу, иштта йа вуьштта зеразакъ лелайо. Хьалаойбу кранаш, мотораш, морзагӀаш, тукарш, ткъа иштта эзарнаш кхин механизмаш а, гӀирсаш а шен конструкцехь зеразакъаш лелош болу.

Белхан хьесап

Зеразакъан схема. Терзанехь $F_{1}D_{1}=F_{2}D_{2}$

Зеразакъан белхан хьесап энерги латторан законан дуьххьал дӀа тӀаьхье йу. Зеразакъ дехьаяккха йохаллин $\Delta h_{1}$ ницкъ, ницкъо бешболчу мохь агӀора, болх бан беза кхочуш болу:

$\ A_{1}=F_{1}\Delta h_{1}$.

Кхечу агӀора хьаьжчи, кхечу агӀора тӀебиллина ницкъо, болх бан беза

$\ A_{2}=F_{2}\Delta h_{2}$,

цигахь $\Delta h_{2}$ — иза зеразакъан ницкъ тӀебиллина чеккхенан некъ бу $F_{2}$. Энерги латторан закон къевлина системан кхочуш хилийтархьама, бешболу а, дуьхьала бешболу а болх цхьатерра хила беза:

$\ A_{1}=A_{2}$,

$\ F_{1}\Delta h_{1}=F_{2}\Delta h_{2}$.

Кхосаболчу терачун бакъонца, зеразакъа шина юьхьиган дӀасалеларан йукъаметтиг цуьнан белшийн йукъаметтиге кхочу:

$\mathrm {H} \shortmid \diagup \mathrm {H} \nshortmid =\digamma \nshortmid \diagup \digamma \shortmid$, цундела

$\ F_{1}D_{1}=F_{2}D_{2}$.

Эцаран жамӀ ницкъана а, гӀорторан меттиг тӀиера ницкъан Ӏаткъаман асан тӀекхаччалц йолчу йохаллин а хуьлу ницкъан моментан модуль, зеразакъан нийсаллин хьесапан формула яккха мега. Зеразакъ латта нийсаллехь, нагахь цунна тӀейиллина ницкъан моментийн сумма (хьаркан чот йеш), ноль йелахь. (Нийсо аьлчи, нагахь цунна тӀейиллина йолу векторан ницкъан моментан сумма, ноль йелахь.)

Зеразакъашна, кхечу механизмашна санна, чуюьллу механикин эффект гойту амал, иза йаккха таро йу зеразакъан чоьтаца. Иштта амал йу дӀакховдоран йукъаметтиг, цуо гойту, бина ницкъан а, тӀебиллина ницкъан йукъаметтиг:

$i={\frac {F_{1}}{F_{2}}}={\frac {D_{2}}{D_{1}}}$.

Билгалдаккха деза, муьлххачу механизман санна, зеразакъан пайден болх кӀезиг бу буьзинчулла. Масала, дукхаха йолу зеразакъийн пайден белхан коэффициент (ПБК) ~ 80 % йу. Бисина 20 процент белхаш бойу хьекхаяларан ницкъо.

Лерина дустараллин теори зеразакъан теорех хаъал къаьста классикан механикехь тӀеэцначух (зеразакъан парадокс).

ХӀоттийна зеразакъ

ХӀоттийна зеразакъ шина а, цул сов а зеразакъийн система йу, уьш цхьаьнатесна араболу ницкъ цхьаьна зеразакъан кхечунна тӀетаӀо ницкъ хуьлуш. Масала, шиъ тӀаьхьий-хьалхий тесначу зеразакъийн система, нагахь хьалхарчу зеразакъан тӀетаӀоран белшна тӀе ницкъ биллинехь $F_{1}$, оцу зеразакъан вукха йисттехь къинхьегам хир бу $F_{2}$, уьр хир йу церан дӀакховдоран йукъаметтигашца:

$i_{1}={\frac {F_{1}}{F_{2}}}$.

Цу тӀе шолгӀачу зеразакъан чуйогӀу белашан Ӏаткъам бо иштта ницкъо $F_{2}$, ткъа шолгӀа зеразакъан а, йерриг системан а араболу ницкъ $F_{3}$, дӀаяларан шолгӀа тӀегӀан йукъаметтиг хир йу:

$i_{2}={\frac {F_{2}}{F_{3}}}$.

Цу тӀе йерриг системан механикин эффект, аьлчи а йерриг хӀоттийна зеразакъан, лору чубогӀу а, араболу а ницкъ йерриг системан йукъаметтиг санна, аьлчи а:

$i={\frac {F_{1}}{F_{3}}}={\frac {F_{1}}{F_{3}}}{\frac {F_{2}}{F_{2}}}={\frac {F_{1}}{F_{2}}}{\frac {F_{2}}{F_{3}}}=i_{1}i_{2}$.

Иштта, хӀоттийна зеразакъан дӀаяларан шина аттачух лаьтташ йолу йукъаметтиг, хир йу дӀайаларан йукъаметтигийн а, шена йукъара атта зеразакъийн а эцаран жамӀ.

n атта зеразакъех лаьтташ йолу хӀоттийна зеразакъ йукъарчу меттигехь

Иштта тӀеван мегар ду кхин а чолхен n зеразакъех лаьттачу системан. Иштта меттигехь системехь хир йу 2n белаш. Ишттачу системан дӀаяларан йукъаметтиг лорур йу формулица:

$i_{C}={\frac {F_{R1}}{F_{(2n-1)-P}}}={\frac {F_{R1}}{F_{23}}}\cdot {\frac {F_{23}}{F_{45}}}\cdot ...\cdot {\frac {F_{(2n-2)-(2n-1)}}{F_{(2n-1)-P}}}={\frac {B_{2}}{B_{1}}}\cdot {\frac {B_{4}}{B_{3}}}\cdot ...\cdot {\frac {B_{(2n)}}{B_{(2n-1)}}}$,

цигахь:

• $\ B_{i}$ — иза системан i-нан белаш;
• $\ F_{(i-1)i}$ — белаш тӀиера дӀалуш болу ницкъ (i-1) белаш i тӀе;
• $\ i_{C}$ — йерриг системан дӀаяларан йукъаметтиг.

Формулера ма-гарра оцу меттиган иштта а нийса хуьлу, коьртачу зеразакъан дӀалуш йолу йукъаметтиг нийса йу дӀалуш йолчу йукъаметтигийн цу чуйогӀу элементийн эцаран жамӀаца .

Зеразакъийн тайпанаш

Къастайо 1 тайпана зеразакъаш, тӀеюьжу меттиг лаьтта ницкъ тӀебуьллучу меттигашна йукъахь, 2 тайпана зеразакъаш , ницкъ тӀебуьллу меттигаш лаьтта гӀортолан цхьаьна агӀора. 2 тайпана зеразакъашна йукъахь билгалйолу 3 тайпана зеразакъаш, «чубогӀу» ницкъ тӀебуьллу меттиг герга йу гӀортолан меттиган, ницкъ бен меттигал а, цуо белхан сихо йо.

Масалаш: хьалхара тайпана зеразакъаш — берийн бираьнчик (васхал), тукар; шолгӀа тайпана зеразакъаш — куьйга тотту ворда (гӀортолан меттиг — чкъург), хӀума вабанца хьалаайар; кхоалгӀа тайпана зеразакъаш — хьокху девзиг, кӀомсарш; автомобилан гидравликан телескопин гӀортолаш тӀиера багажникан тӀехьара неӀ йа капот, автомобилан тӀехьара цӀа айбар (йуккъерачу гидроцилиндраца), адамийн а, дийнатийн а дилхаца куьйгаш а, когаш а лелор.

Хьажа иштта

• Финансан зеразакъ
• Зеразакъан парадокс

Литература

• О рычагѣ// Физика. С-Пб, 1831 г.