Олимпийн ловзарш
Олимпи́йн ло́взарш (желт. Ολυμπιακοί αγώνες, фр. Jeux olympiques, инг. Olympic Games) — уггаре баккхий дуьненайукъара комплексан спортан къийсамаш, дӀахьо 4 шарахь цкъа Дуьненайукъара олимпийн комитетан (ДОК) куьйгакӀела. Олимпийн ловзаршкахь йаьккхина мидал, лору спортехь уггаре лакхарчу кхиамех цхьаъ.
Олимпийн ловзарш дӀадахьаран ламасташ, хилла Шира Желтойчохь, дуьненан тӀе девлла далла гӀуллакх дар санна. Антикин Олимпийн ловзарш дӀахьора Олимпехь, иза желтойн йеза меттиг лорура. Олимпех схьайаьлла ловзарийн цӀе а. Вайн эрал 776 шо хьалхара вайн эран 393 шо кхаччалц болчу муьрехь хилла 292 Олимпиада. 293-гӀа Олимпиада йар сацийна Руман империн императоро Феодосий I-чо, ткъа Олимпийн ловзарш ца магийра деланийн динехь ду аьлла.
ХӀокху заманан Олимпийн ловзарш карладехира XIX бӀешо чекхдолуш французийн йукъараллин гӀуллакххочо Пьер де Кубертена. Олимпийн ловзарш, кхин а девза аьхкенан Олимпийн ловзарш санна, дӀахьо хӀора 4 шарахь, долийна 1896 шарахь, дуьненан тӀемаш йукъара девлла. 1924 шарахь йукъадехира Ӏаьнан Олимпийн ловзарш, йуьхьанца уьш дӀахьора аьхкенан ловзарш долчу шарахь. Амма, 1994 шарахь дуьйна, Ӏаьнан Олимпийн ловзарш дӀадахьаран хан дӀатеттира шина шарна.
Олимпийн ловзарш чекхдевлла масех де даьлча оццу спортан объекташ тӀехь тӀеоьцу заьӀапа нахана йукъахь йолу Паралимпийн ловзарш.
Антикаллехь нисйе бӀаьра
Шира Желтойчоьнан Олимпийн ловзарш, Олимпехь дӀахьо, динан а, спортан а Ӏида дара. Ловзарш схьадовларан хаамаш байна, амма йисина, и хилам буьйцу, масех миф (дийцарехь ловзарш йукъадаьхна Геракла). Исторера вайга кхаьчна оцу муьрера дуккха тептарш, гӀишлош, скульптураш. Дуьххьарлера документаша чӀагӀдина даздар хила вайн эрал 776 шо хьалха. Ловзарш долчу заманна беза барт кхайкхабора, оцу хенахь тӀом бан йиш йацара, хӀетте а и бакъо масийттаза йохийра. Олимпийн ловзарийн маьӀна хаъал дайра румхой баьхкича. III бӀешеран шолгӀа дакъа чекхдаьлча ловзарийн гӀарадалар охьаделира, 394 шарахь император Феодосий I-ниг волуш дӀадаьхьира тӀаьххьара документашца тешалла долу ловзарш, амма факт хила уьш тӀаккха а хуьлура Византин императоран Феодосий II-гӀачун урхаллин мур кхаччалц, оцу хенахь, 426 шарахь, йоккха цӀейаьлла йегира Олимпера Зевсан килс.
Олимпийн ловзарш дендар нисйе бӀаьра
Олимпийн ойла, антикин къийсамаш совцийча а йерриг дӀа ца йаьлла. Масала, Ингалсахь XVII бӀешеран дохаллехь масийттаза бира «олимпийн» къийсамаш. ТӀаьхьо тера къийсамаш бира Францехь (хьажа Республикин Олимпиада) а, Желтойчохь а. ТӀаккха а, уьш йара кегийра мероприятеш, регионан амал йолуш. Хьалхара бакъ йолу Олимпийн ловзарийн хьалхарниг йу «Панжелтойн Олимпийн ловзарш», уьш роже дӀахьора 1859—1888 шерийн муьрехь. Олимпийн ловзарш Желтойчохь дендаран ойла дагайеира поэтан Суцос Панайотисан, иза денйина йукъараллин гӀуллакххочо Заппас Евангелиса.
1866 шарахь, Олимпехь археологин ахкарш дина, карийра спортан а, килсан а объекташ. 1875 шарахь археологин талламаш а, ахкарш а дӀадаьхьира немцойн куьйгаллица. Оцу хенахь Европехь модехь йара романтикин-идеалан ойланаш антикаллех. Олимпийн ойла а, оьздангалла а денйа болу лаам баьржира йерриг Европе дикка сиха. Французийн барона Пьер де Кубертена (фр. Pierre de Coubertin), Францин декъех ойла йеш, аьлла: «Германис аьхкина йехира, Шира Олимпех йисинарг. ХӀунда ца денло Францега шира сийлалла?».
Кубертенан хетарехь, французийн салтийн нисса гӀийла физикин хьал хилира 1870—1871 шерашкара франко-пруссин тӀамтӀехь французаш иэшаран коьрта бахьна. Иза гӀертара физикин оьздангалла тойина французийн хьал хийца. Цуьнца цхьаьна, цунна лааракъоман эгоизм иэшо, машаран а, дуьненайукъара вовшех кхетаран а къовсамехь дакъа лаца. «Дуьненан кегийрхой» ницкъаш, тӀеман аренашкахь а ца къуьйсуш, къовса декхарийлахь бара спортан къийсамашкахь. Олимпийн ловзарш дендар хетара уггаре дика сацам и ший а Ӏалашо кхочушйан.
1894 шеран 16-23 июнехь Сорбоннехь (Парижан университет) хила конгрессехь, цуо йовзийтира шен ойланаш дуьненайукъара публикин. Конгрессан тӀаьхьарчу дийнахь сацам бира, хӀокху заманан хьалхара Олимпийн ловзарш хила деза 1896 шарахь Афинехь, Ловзарийн даймахкахь — Желтойчохь. Ловзарш дӀадахьархьама, кхоьллира Дуьненайукъара олимпийн комитет (ДОК). Комитетан хьалхара президент хилира желто Викелас Деметриус, иза президент хилира 1896 шеран I Олимпийн ловзарш чекхдовллалц. Инарлин секретарь хилира барон Пьер де Кубертен[1].
Уггаре даккхий регионийн ловзарш нисйе бӀаьра
Хьажа кхин а нисйе бӀаьра
Билгалдахарш нисйе бӀаьра
- ↑ Виталий Орлов. Все наши: основателем олимпийского движения был правнук Ярослава Мудрого, а первым Президентом МОК — одессит. Час Пик, № 13(517), 03.04.2011. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 8 февраль. Архивйина 2016 шеран 1 августехь
