Ру́зма (лат. calendarium — декхаран жайна: Ширчу Румехь декхархоша са лора календашкахь, беттан хьалхарчу деношкахь) — еха хенан юькъан лараран система, йоьзна стиглара догӀмаш леларан бух тӀаьхь: Маьлханмаьлхан рузманашкахь, Беттанбеттан рузманашкахь, Маьлхан а, Беттан а цхьаьна хенахь йолу беттан-маьлхан рузманашкахь. Иштта рузма олу тӀаьхь билгалдаьхна Ӏиданаш долу шеран денош кӀиранашка а, беттанашка а декъначу испискех, денойн, кӀиранийн, беттанийн раж гойту, ткъа иштта кхин тайп-тайпанчу амалера хаамаш а болу рогӀера справкин арахецар.

Рузма
Рузманах дерг

Кхин рузманаш
Армелинан •Эрмалойн: шираэрмалойн, керстачеранАссирийнАцтекийнБахаинБенгалийнБуддийнВавилонанВизантийнМалхбаленславянийнВьетнаманГильбурданГолоценанГригорийнГуьржийнДарийнШирагрекийнШирамисранШирахӀиндинШирагӀажарийнШираславянийнЖугтийнЗороастрийнХӀиндийнИнкийнИрананИрландинИсламанКельтийнЦийнКонтанКоптийнМалайнМайянМасонийнМиньгоНепаланКерлаюлианан • Пролептийн: юлианан, григориананРуманРумийнСимметринСоветийнЦхьанаэшшарнигТамилан • Тайхойн: беттан, маьлханТибетанКхаазаманТуванТуркменийнФранцузийнХакасийнХанаанейнХараппийнЧучхеШведийнШумерийнЭфиопийнЮлианийнЯванЯпонийн

Истори нисйе бӀаьра

 
Мисран рузма Нил дестаран бух тӀаьхь ю

Хьалхара рузманаш евлира чӀогӀа иэшарна рогӀера а, хир буй хуучу хенан-хӀоттаман а хьолашкахь. Набта-Плаяхь (Мисран таханлера мохк) вайн эрал 5 эз. шо хьалха ахкхерста даьхнийлелорхойн тайпанаша йира, хила тарло, хьалхара шеран «рузманан гуо», шо долалора Сириус седа гучубаьлчи. Оцу рузмано гӀодора тайпанан догӀан зама йола а, чекх а маца йолу, тӀаккха гӀум-аренан регионах даьхний дажо мегаш йолу сенъелла саванна хуьлура. Оцу хенахь гергга таханлера Германин махкахь кхоьллира Гозекан гуо, цуьнан бух бара Ӏай малх цӀа кхачаран тӀаьхь[1].

Нохчийн рузма нисйе бӀаьра

Дечкен-бутт[2]
Чиллан-бутт[3]
Зазадоккху-бутт[4]
Оханан-бутт[5]
Стигалкъекъа-бутт[6]
Мангалан-бутт[7]
Товбецан-бутт[8]
Марсхьокху-бутт[9]
Гезгмашан-бутт[10]
ГIадужу-бутт[11]
Лахьанан-бутт[12]
ГIуран-бутт[13]

Хьажа иштта нисйе бӀаьра

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. François Bertemes: Die Sonne und ihre Bedeutung im religiös-mythologischen Kontext der Urgeschichte Mitteleuropas. In: Andrea Bärnreuther (Hrsg.): Die Sonne. Brennpunkt der Kulturen der Welt. Minerva, Berlin 2009, ISBN 978-3-938832-49-3, S. 94-126(нем.)
  2. Дечкен-бутт
  3. Чиллан-бутт
  4. Зазадоккху-бутт(ТӀе цакхочу хьажорг)
  5. Оханан-бутт
  6. Стигалкъекъа-бутт
  7. Мангалан-бутт
  8. Товбецан-бутт
  9. Марсхьокху-бутт
  10. Гезгмашан-бутт
  11. ГIадужу-бутт
  12. Лахьанан-бутт
  13. ГIуран-бутт

Литература нисйе бӀаьра

Хьажоргаш нисйе бӀаьра