Латинан мотт

Лати́нан мотт (шен цӀе — Lingua latina), йа латина — ХӀиндин Европин доьзалан меттанех италийн меттенийн Латин-фалийн ген мотт. Таханлерачу дийнахь, доза тоьхна лелош белахь а (къамелан боцу мотт), иза италийн меттанех жигарчех цхьаъ бу.

Латинан мотт
Шен цӀе	Lingua Latina
Пачхьалкхаш	Малхбузен а, Къилба Европа а, Гергара Малхбале, Къилбаседа Африка (I - V бӀешерашкахь)
Официалан статус	Ватикан Малтан орден хьалхара — Шира Рум
Нисдеш организаци	Папская академия латыни
Белла	Йозан мотт йуьстахбеккхира романан а, германан а меттанаш XII - XV бӀешарахь (Малхбален Европехь XVII бӀешарахь), Ӏилманехь биснера XVIII бӀешо кхаччалц, биологехь а, лоьраллехь а, йустицехь а, католицизмехь таханлера де кхаччалц Буьйцу мотт: цунах IX - бӀешерашкахь кхоллабелира романан меттанаш
Классификаци
Категори:	Евразин мотт
ХӀиндаЕвропинметтанаш Италийн га Латин-фалийн га
Йоза	латиница
Меттанийн кодаш
ГОСТ 7.75–97	лат 380
ISO 639-1	la
ISO 639-2	lat
ISO 639-3	lat
Ethnologue	lat
ABS ASCL	2902
IETF	la
Glottolog	lati1261
ХӀокху маттахь Википеди

Lapis niger (ма-дарра Ӏаьржа тӀулг) — латинан меттара йоза тӀехь долу уггар ширачу иэсех цхьаъ

Латинан мотт хӀиндаЕвропин меттанех уггар ширачех йозан мотт бу.

Тахана латинан мотт бу официалан мотт Сийлахь Ӏаршан, Малтан орденан, гӀала-пачхьалкхан Ватиканан, ткъа иштта, цхьаццанхьа, Руман-католикийн килсан.

Европин (уьш доцучу а) меттанашкара дукха дешнаш латинан бух болуш ду (хьажа иштта Дуьненайукъара лексика).

Йоза

Коьрта йаззамаш: Латинан абат, Латинан лиераш а, орфографии а

элп латинан цӀе коьрта аллофон (МФА) A a ā [a] B b bē [b] C c cē [k] D d dē [d] E e ē [ɛ] F f ef [f] G g gē [g] H h hā [h] I i ī [i] J j jot [j] K k kā [k] L l el [l] M m em [m]

элп латинан цӀе коьрта аллофон (МФА) N n en [n] O o ō [ɔ] P p pē [p] Q q qū [k] R r er [r] S s es [s] T t tē [t] U u ū [u] V v vē [w>v] W w ū (vē) duplex [w,v] X x ex [ks] Y y ī Graeca [iː] Z z zēta [z]

• C а, K а элпаша билгалдоккху /k/. Ширачу йозанашкахь C дукха хьолахь леладо I а, E а хьалха, ткъа K леладо A хьалха. Амма классикан заманахь K элп дара латинан дешний жимачу испискица доза тоьхна; желтоша схьаэцарехь каппа (Κκ) даиман а C элпаца гойту. Q элпо къастадо минимум меттигашкахь /k/ а, /kʷ/ а, масала cui /kui̯/ а, qui /kʷiː/ а.

• Ширачу латинехь C билгалйоккхура шиъ тайп-тайпана фонема: /k/ а, /g/ а. ТӀехьа йукъадаьккхина G элп, амма C йаздар дисина цхьа могӀа шираруман цӀераш йацйарашкахь, масала Gāius (Гай) доца йаздора C., ткъа Gnaeus (Гней) Cn. кепара.

• Классикан латинехь I а, V а (цӀе: ū) элпаш билгалдаккхара мукъа аз /i/ а, /u/ а, мукъаза аьзнаш (нийса аьлчи, ахмукъа) /j/ а, /w/ а. Йуккъера бӀешераш чекхдовлуш къастодолийна Ii/Jj а, Uu/Vv а, уьш хӀинци а латинан текст арахоьцуш бехкам бина а дац. Дукхах дерг Ii, Uu, Vv бен ца леладо, наггахь — Ii а, Vu а.

• Y а, Z а элпаш йукъатоьхна классикан муьрехь желтойн дешнаш йаздархьама; W элп йукъатоьхна Йуккъерчу бӀешерашкахь германхойн дешнаш йаздархьама.

• Ахмукъа /j/ гуттарен а шалха долара мукъа аьзнашна йукъахь, амма иза ца гойтура йозанехь. Мукъачун Iахмукъачун I хьалха йаз а ца дора, масала /ˈrejjikit/ ‘йухакхоьссина’ дукха хьолахь йаздора reicit, ткъа reiicit ца йаздора.

• Даккхий-кегий элпаш йукъадаьхна Йуккъерачу бӀешерашкахь.

Латинан абат йозан бух бу дуккха а хӀинцалерачу меттанийн.

Истори

Латинан мотт фалийчуьнца (латин-фалийн бухара тоба) цхьаьна могӀарехь, оскан а, умбран а меттанашца (оскан-умбран бухара тоба) цхьаьна, дора хӀиндаЕвропин доьзалан меттанийн италийн га. Ширачу Италин историн кхиаран процессехь латинан мотт аратеттина кхечу италийн меттанаша, хан-заманахь дӀалаьцна коьрта меттиг малхбуза Йуккъера хӀордан гуонаха. ХӀинца бу ма-аллара деллачу меттанийн декъахь, ширахӀиндийнарг (санскрит), ширагрекийнарг санна.

Латинан меттан историн кхиарехь, чоьхьара эволюцин а, кхечу меттанашца уьйр хиларан а амалашкара хьаьжчи, билгалбоккху масех мур.

Шира латина (ширалатинан мотт)

Латинан мотт йукъабаьлла вайн эрал 1,5 эзар шо хьалха. Вайн эрал хьалхара I эзар шо долалуш латинан маттахь къамел дора Апеннинан ахгӀайрен йуккъерчу декъа малхбузехь, Тибр хин лахенехь лаьтта жимачу Лаций (лат. Latium) областера бахархоша. Лацехь дехачу тайпанах латинаш (лат. Latini) олура, церан маттах — латинийн. Оцу областан центр хилира Рум (лат. Roma) гӀала, цуьнан цӀарах цига охьахевшинчу италийн тайпанаша шайха румхой (лат. Romani) ала долийра.

Латинан меттан уггар шира йозан иэсаш ду, хьесап дарехь, вайн эрал хьалхара VI бӀешо чекхдолуш V бӀешо долалуш йаздина. Иза ду 1978 шарахь ширачу Сатрик гӀалахь (Руман 50 км къилбехьа) карийна йоза, терахь делла цунна вайн эрал хьалхарчу VI бӀешеран тӀаьххьара итт шо аьлла, 1899 шарахь руман форумехь ахкарш деш карийна 2,5 эзар шо хан йолу кагбеллачу Ӏаьржа тӀулган тӀиера йозан кийсиг. Шира латинан шира иэсаш йукъайогӀу дикка дукха долу каш тӀиера йозанаш а, вайн эрал хьалхара III бӀешераш йуккъера II бӀешо доладаллалц, царех уггар гӀарадевлларш руман политикин гӀуллакххойн Сципионийн эпитафеш а, Вакхан сийлаллех йолу сенатан текст а.

Ширачу муьран воккхачех векал ву литературин меттан областехь шираруман комедиограф Плавт (вайн эрал 245—184 шо хьалха), цуьнан комедех вайн хене йаьлла 20 комеди йуьззина, цхьаъ — кийсакашца. Терго йан еза, Плавтан комедийн дошаман хӀоттам а, цуьнан меттан фонетикан могӀа а дикка уллехьа беана бу вайн эрал I бӀешо хьалхара — вайн эран I бӀешо доладалуш хиллачу классикан латинан.

Классикан латина

Коьрта йаззам: Классикан латина

Классикан латина кхетадо литературин мотт бохург маьӀнехь, Цицеронан (вайн эрал 106—43 шо хьалха) а, Цезаран (вайн эрал 100—44 шо хьалха) а, Вергилийн (вайн эрал 70—19 шо хьалха), Горацийн (вайн эрал 65—8 шо хьалха), Овидийн (Вайн эрал 43 шо хьалха — 18 шо) прозаикийн кхолларшкахь а, поэтийн кхолларшкахь а иза кхаьчна уггар чӀогӀа къаьсташ хиларе а, синтаксисан нийсоне а.

Классикан латинан мотт кхоллабаларан а, къагаран а мур Румах Дуьненайуккъера хӀорд йисттера уггар йоккха пачхьалкх хиларх доьзна хилла, цара шайн Ӏедалан куьйгакӀела балийна шуьйра мехкаш Европин малхбузехь а, къилба-малхбалехь а, къилбаседан Африкехь а, Жимачу Ахехь а. Руман пачхьалкхан малхбален провинцешкахь (Желтойчохь, Жимачу Азехь, Африкин къилбаседан бердйистехь), уьш румхоша схьабохучу хенахь, шуьйра баьржина бара желтойн мотт а, лакхара тӀегӀанехь кхиина желтойн оьздангалла а, цундела латинан мотт дика ца баьржира цигахь. БӀостанехьа дара гӀуллакхаш малхбузан Дуьненайуккъера хӀорд йисттехь.

Вайн эрал хьалхара II бӀешо чекхдолуш латинан мотт коьрта Италийн берриг мохк тӀехь хилла цаӀара, официалан пачхьалкхан мотт санна, чубаьржа румхоша къарйинчу Пиренейн ахгӀайренан а, хӀинцалера къилбан Францин а областашка. Румхойн салташкахула а, йохк-эцархошкахула а латинан мотт шен къамелан кепара карабо меттигерчу бахархойн массашна, схьабаьхначу махкашкахь романизаци йаржайарехь иза уггар эффект йолу гӀирс хуьлу. Цу тӀе уггар жигара романи мотт тӀеоьцу уллора румхой лулахоша — Галлехь (хӀинцалера Францин, Бельгин, Нидерландин а, Швейцарин цхьацца дакъошкара мехкаш) баьхна кельташ. Румхой Галли йаккха буьйлабелла вайн эрал хьалхара II бӀешеран шолгӀачу декъехь, схьайаьккхира вайн эрал хьалхара 50-гӀа шераш чекхдовлуш, Юлий Цезарь баьчча волуш дехха тӀемаш динчул тӀехьа (вайн эрал хьалхара 58—51 шерашкара галлийн тӀемаш). Оццу хенахь румхойн эскарш уллера уьйре довлу Рейнан малхбалехьа шуьйрачу кӀошташкахь дехачу германхойн тайпанашца. Цезарь иштта шозза воьду Британе, амма и йоцачу хенахь йинчу экспедицеш (вайн эрал 55—54 шо хьалха) ца хилира тӀехьало йолуш румхойн а, меттигерчу кельтийн а йукъаметтигашна. Цул тӀаьхьа 100 шо даьлчи, 43 шарахь бен, Британи ца йаьккхира румхойн эскарша, уьш цигахь бисира 407 шо кхаччалц. Иштта, пхеабӀешарахь гергга, 476 шарахь Руман империи йожжалц, цигахь дехаш долчу Галлин а, Британин а тайпанашна а, ткъа иштта германхошна а боккха Ӏаткъам бо латинан меттана.

Классикан тӀаьхьара латина

Руман исбаьхьаллин литературин мотт классикан латинах къастабо, цунах классикан тӀаьхьара (тӀаьхьара антикан) муьран мотт олу, хронологица керлачу эран хьалхарчу шина бӀе шерашца нисло иза (хьалхара империн мур). Бакъ ду, оцу хенан прозаикийн а, поэтийн а мотт (Сенека, Тацит, Ювенал, Марциал, Апулей) къаьста къаьсташ йолчу шен кепарца; амма хьалхарчу бӀешерашкахь кхоллайелла латинан меттан грамматикин хӀоттаман норманаш йоха ца йо. Латинан меттан классикан а, классикан тӀаьхьара а аьлла бекъабаларан лингвистикал чӀогӀа литература Ӏаморан маьӀна ду.

ТӀаьхьара латина

Латинан меттан тӀаьхьара латина олуш болу мур билгалболу ша-кепара, хронологин дозанаш ду III—VI бӀешераш — тӀаьхьара империн а, и йоьжначул тӀаьхьа кхоллайаларан а мур. Оцу хенан йаздархойн кхолламашкахь — дукхах дерг историкийн а, керсталлин дешанчу нехан а — хуьлу морфологин а, синтаксисан а хиламаш болуш меттигаш а, иза керлачу романийн меттанашка дехьадовларан кечам бу.

Йуккъера бӀешерийн латина

Йуккъера бӀешерийн, йа керсталлин латина — иза уггаре хьалха литургин (Далла гӀуллакхдаран) тексташ — хӀосташ, эшарш лекхар, дуӀанаш ду. IV бӀешо чекхдолуш Иероним Стридонскийс гочйина йерриг Библи латинан матте. «Вульгата» цӀарца бевзаш болу и гоччам, лерира оригиналца цхьа мах болуш XVI бӀешарахь католикийн Тридентан гуламехь. Оцу хенахь дуьйна латинан мотт, цхьаьна могӀара ширажугтийчуьнца а, ширагрекийчуьнца а, лору Библин беза мотт.

Меттан дуьненайукъара йукъаметтиг

Дуьххьарлера массара тӀеэцна мотт, мел кӀезиг а, Йуккъера а, Малхбуза а Европехь бу латинан мотт. Цунах ала мегар ду, цхьана хенахь иза бара цхьаъ бен боцу оцу регионера йозан мотт. Французийн, испанхойн, италхойн, ингалсан меттанаш литературин кепашка кхуьучу хенахь, дипломатин векалшна инструкцеш хӀиттайора векалчийн пачхьалкхерачу маттахь. Уггар тӀаьхьа йаздан долийра немцойн маттахь. Латинан мотт лелабора дипломаташ шайна йукъахь къамелаш деш, хӀунда аьлчи агӀонашна ца хаара шеца къамел дечунан мотт.

Латина дӀабаьлчи алсама лелориг французийн мотт бара. XV бӀешо чекхдолуш иза хилира паччахьан кертара мотт Савойхь а, Нидерландашкахь а, кхин а императоран кертан мотт а. 1508 шарахь «Лига Камбре» (Папа, Франци, Австри, Испани) кхоллаелчи, бартбечеран бакъонаш, французийн агӀора а, империйн агӀора а, йазйира французийн маттахь, амма ратификацин грамоташ хӀиттийра латинан маттахь. Ингалсан Генрих VI-гӀачо йаздора Французийн Карлу VII-гӀачуьнга французийн маттахь, дукха хьолахь и матт лелабора йозанан а, бартан а йукъаметтигашкахь оцу шина пачхьалкхана йукъахь. XVI бӀешо дӀадолуш Францин паччахьо цхьаьнгге ца йаздора латинан маттахь, Польшин паччахь воцачуьнга, – иштта аьттоне кхечира французийн мотт баржар.

XVI бӀешо долалуш барт ингалсан, немцойн йа италин меттанашкахь хӀоттабора пачхьалкхашна йукъахь, нагахь церан йукъаметтигаш доьзалан йа доьзалан гергга амал йолуш йалахь. Иштта, ингалсан мотт лелабора ингалсан-шотландхойн йукъаметтигашкахь; немцойн – германин эланийн йукъаметтигаш а, Германин Богемица , Мажарчоьнца, Швейцарица йукъаметтигаш луьстуш. Италин мотт наггахь лелабо кегийчу италин пачхьалкхашна йукъахь. Нидерландашкахь а, Лотарингехь а, Мецехь а французийн мотт, хууш ма-хиллар, ненан мотт хилла. Амма дуьненайукъара бартбаран кехат йаздеш цамагабора шиъ мотт бен: латинан – апостолийн нотариусашца а, Руман курица йихкина йерриг йукъаметтигийн система а, французийн а. ТӀаьххьарчунца пайда эцара Ингалса а, Германис а, кхин дацахь а, уггар хьалха Францица а, Нидерландашца а бартбеш. XV бӀешо чекхдолуш Ингалсо шен бартаца Францийца йухайерза йолайелира латинан матте..

Германан мотт буьйцучу а, кхечу а пачхьалкхашца барт барехь латинан мотт а, кхин меттанаш а лелабаран масала:

• Вестфалан барташ (1648 ш.) латинан маттахь хӀиттийна дара. 1648 ш. 30 январан Испанина а, Цхьаьнатоьхна провинцешца а йукъара барт, цуьнца тӀеххьарнаш паргӀата хиларан дери дира, хӀоттийнера французийн а, голландийн а меттанашкахь; амма Францин а, Сийлахь Руман империн а массо йукъаметтигашкахь лелийна латинан мотт Французийн революции хиллалц.
• 1670 ш. 11 июлехь хилла Ингалсан-данин барт хӀоттийнера латинан маттахь, 1674 шеран ингалсан-голландийн барт санна, амма 1677-1678 шерийн Бертан барт йазбина французийн маттахь.
• 1701 ш. 7 сентябрехь бина Йоккха Бартах болу барт латиница йаздина бу, иштта бу 1703 ш. 16 майхь Йоккха Британин, Императоран, Инарлин штаташна, Йоккхачу бертан декъашхойн, Португалин йукъахь бина барт.
• 1711 шарахь паччахь-аьзнис Аннас йаздина шен бартхошка латинех, латинан маттахь хӀиттийра Утрехтан конгрессе цуьнан векалшна йелла йолу бакъонаш а. Амма конгрессан 1712 шеран хьалхарчу хийшаршкахь Ингалсан, Пруссин, Савойин, Инарлин штатийн дӀахьедаршфранцузийн маттахь дара.
• 1713 ш. 11 апрелехь Ингалсан а, Францин а йукъара Йохк-эцарана барт латинан маттахь бира, цхацца тӀейаздарш цунна ду латинех а, французех а, ткъа ратификаци паччахь-аьзнин хӀоттийна латинех. Амма ратификацеш хийцаран тешалла хӀоттийна французийн маттахь.
• Оццу дийнахь (1713 ш. 11 апрель) Португалица, Пруссица, Савойн герцогца, Инарлин штаташца Францис бина барташ, йазбинера французийн маттахь. Оцу хенахь Швецис а, Голландис а вовшашка кехаташ кхехьийтора латинан маттахь, амма Сийлахь Петра лелабора французийн мотт.
• Испанис а, Савойс а 1713 ш. 13 июлехь машаран барт бина, иза йазбира испанин а, французийн а меттанашкахь, ткъа 1714 ш. 7 сентябрехь Императоран а, Империн а, Францин а йукъара машаран барт, хӀоттийнера латинан маттахь.
• Россис шен Браденбургца бина барташ немцойн маттахь бира, ткъа Австрица йолчу йукъаметтигашкахь тайп-тайпана меттанаш лелийра - немцойн, латинан, французийн, амма XVIII бӀешераш йуккъера дуьйна гуттаренна а французийн; Ингалсаца йукъаметтигашкахь – 1715 ш. дуьйна гуттаренна а французийн мотт
• Венан машаран барт (1738) а, Белградан машаран барт (1739) а хилира латинин маттахь йазбина тӀаьххьара барт.

1748 ш. Ахенехь Йоккха Британин, Голландин, Францин йукъара машаран барт; 1763 ш. Йоккха Британин, Францин, Испанин йукъара Парижан барт; 1783 ш. Йоккха Британин, Францин йукъара Версалан барт хӀоттийна французийн маттахь, тӀе йаззам а тухуш, машаран барт беш французийн мотт лелабаро цхьанне сий ца дойу аьлла, шинггехь а кхечу меттанашкахь йаздина бартан кехат лело магар. XIX бӀешарахь дуьйна тӀаьхь-тӀаьхьа чӀагӀло британин дипломатин векалийн, шайн аккредитации йолчу правительствоца, шайн мотт лелабаран бакъо.

Литература

• Латинский язык // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Тронский И. М. Историческая грамматика латинского языка. — М., 1960 (2-е изд.: М., 2001).
• Ярхо В. Н., Лобода В. И., Кацман Н. Л. Латинский язык. — М.: Высшая школа, 1994.
• Дворецкий И. Х. Латинско-русский словарь. — М., 1976.
• Подосинов А. В., Белов А. М. Русско-латинский словарь. — М., 2000.
• Белов А. М. Ars Grammatica. Книга о латинском языке. — 2-е изд. — М.: ГЛК Ю. А. Шичалина, 2007.
• Люблинская А. Д. Латинская палеография. — М.: Высшая школа, 1969. — 192 с. + 40 с. илл.
• Белов А. М. Латинское ударение. — М.: Academia, 2009.
• Краткий словарь латинских слов, сокращений и выражений. — Новосибирск, 1975.
• Мирошенкова В. И., Федоров Н. А. Учебник латинского языка. — 2-е изд. — М., 1985.
• Подосинов А. В., Щавелева Н. И. Введение в латинский язык и античную культуру. — М., 1994—1995.
• Нисенбаум М. Е. Латинский язык. — Эксмо, 2008.
• Козлова Г. Г. Самоучитель латинского языка. — Флинта Наука, 2007.
• Чернявский М.Н. Латинский язык и основы фармацевтической терминологии. — Медицина, 2007.
• Бодуэн де Куртенэ И. А. Из лекций по латинской фонетике. — М.: ЛИБРОКОМ, 2012. — 472 c.

Хьажоргаш

• Маадла Ю. Й. О современных попытках «оживления» латыни как языка международного значения.
• latinum.ru — все о латинском языке
• The Latin Library(ингалс.) — библиотека литературы на латинском языке
• Lingua Latina Aeterna Архивйина 2018-02-24 — Wayback Machine(ингалс.)(оьр.)
• Ephemeris. Nuntii Latini universi
• Уроки: русский — латинский Архивйина 2011-06-07 — Wayback Machine
• DiA. Латинско-русский словарь Дворецкого
• InterTran Архивйина 2009-08-13 — Wayback Machine(ингалс.) — переводчик, имеющий латинское направление
• Русско-латинский словарь
• Афоризмы на латыни
• Латинский словарь. Определение форм латинских слов Архивйина 2011-04-24 — Wayback Machine
• Словарь средневековой латыни Архивйина 2012-11-20 — Wayback Machine (оьр.)