Википеди

Талишийн мотт

Талишийн мотт — хӀиндоевропин меттанийн доьзалан гӀажарийн декъан къилба-малхбузера тобанан мотт[5], талишийн мотт.

Талишийн мотт
Шен цӀе Tolışi‎
تؤلشی
толыши
Tolışə zıvon
Tолышә зывон
تؤلشه زوؤن
Пачхьалкхаш
Мотт буьйцурш
  • 764 400 стаг[3]
Статус экама[4]
Классификаци
Индоевропан меттанаш
индоиранские языки[d]
иранские языки[d]
западные иранские языки[d]
северо-западные иранские языки[d]
Талишийн мотт
Йоза Латинан абат, арабское письмо, Кириллица
Меттанийн кодаш
ГОСТ 7.75–97 тал 650
ISO 639-1 —
ISO 639-2 —
ISO 639-3 tly
Atlas of the World’s Languages in Danger 1515
Ethnologue tly
ELCat 5697
IETF tly
Glottolog taly1247
ХӀокху маттахь Википеди

Талишехь дӀасадаржийна. Иза йу гӀажарийн меттан азербайджанан[6] (азари) ма-дарра тӀаьхье йа уггаре а гергара, шуьйра даьржина Азербайджанан латтанаш тӀехь сельджукаш схьакхачале.

Мотт буьйцучера дукхалла — &&&&&&&&&0184100.&&&&&0184 100 &&&&&&&&&0184100.&&&&&0184 100 да &&&&&&&&01300000.&&&&&01 300 000 &&&&&&&&01300000.&&&&&01 300 000[7] стаг.

ХӀинцалера талишийн мотт лаьтта коьртачу кхаа диалектан массивах: къилбаседа (ГӀажарийчоь), йуккъера (ГӀажарийчоь) а, къилбаседан (ГӀажарийчоь/Азербайджанан Республика). Уггар дукха Ӏамийнарг йу тӀаьххьарниг, цу чохь лаххара а 6 диалект йу — ленкоран, астара, лерик, масалли, шува, анбаран. Йуккъера а, къилбаседа а диалектех йевзаш йу масулинский, асалемский, хошабарский, туларудский, визна, шандерманский, паресарский, зидиский. Тали шийн меттан коьртачу диалектийн башхаллаш, бакъдерг аьлча, кӀезиг йу, иза доьзна ду, уггар хьалха, талишаш гуттар а цхьана территори тӀехь компактно бехаш хиларца. Оцу хьоло доккха гӀо дира диалектийн интеграцина, цуо кхачийра супрадиалектни койне мотт литературин меттан цхьана кепехь кхоллабаларе[8].

Талишийн маттана боккха тӀеӀаткъам бина азербайджанийн а, гилякийн а меттанаша. Цул сов, Талиш а Ӏаткъам бина гилякийн маттана. Иза иштта делахь а, цо шен йерриге а йуьхьанцара башхаллаш ларйо, иза йу гӀажарийн меттанийн тобанан уггаре а хьалдолчу а, архаикан а векалех цхьаъ.

Талишаш боцурш, Азербайджанан латтанаш тӀехь деха кхин а гӀажарийн мотт буьйцу къаьмнаш — таташ а, курдаш а.

Талишийн меттан уггаре а гергарчех цхьаъ бу хӀинца белла килитийн мотт, иза шуьйра баьржина бара Нахичеван областан кхузаманан Ордубадан кӀоштан территори тӀехь меттигера бахархой буьззина кхузаманан азербайджанийн матте дӀаберзалц. Талишан генетикин агӀор уггаре а гергара мотт бу курдойн (къаьсттина зазаки, горани, курманджи диалекташ). Талишехь а, къилбехьа ГӀажарийчоьнан уллорачу декъехь а масех диалект йу талишийн меттан; Цхьана башхаллех хьахо деза интервокальни йа ауслаут -р-, -р цахилар йа хилар.

Истори

бӀаьра нисйан
 
Талишийн (къилба-малхбузе), гилякийн (йуккъера, Рашт гӀалина гонаха) а, мазандеран меттанийн (къилба-малхбале) а, семнийн меттан а диалекташ.

Талишийн мотт — ма-дарра тӀаьхье йа уггаре а гергара ширачу гӀажарийн меттан азери, шуьйра баьржина Азербайджанехь сельджукаш схьакхачале[6]. Азери XVII бӀешо кхаччалц хилла боху, цуьнан метта азери матто баьккхина. Б. дӀахӀоттийна ма-хиллара. В. Миллер, XIV бӀешеран ардабилан диалект, цу тӀехь шейх Сефи ад-Дин шен стихаш йазйина, герга йу талишца, цо гайтира ойла, талишийн мотт дика лара мегар ду азери цхьана диалектан тӀаьхьенах[9]. Сефевидийн заманахь дуьйна азери алсамбаккха буьйлабелира талишийн мотт, талишийн элиташа гӀо дира иза даржорна а, Ӏаморна а. Талишийн мотт бара Талишийн ханна (1747—1841) буьйцучу меттанех цхьаъ.

Шен некъаца мастер Диттель Вильгельм Францевича (1816—1848), Талишийн каганатан коьртачу шахьарахь Ланкаранехь хиллачу, хаам бо талишийн маттах лаьцна хаамаш, иза татийн маттанал йозуш йоцуш а, йуьхьанцара элементех лаьтташ а бу аьлла. Диттельс хӀоттийна дикка маьӀна долу талишийн меттан дешнийн а, бакъонийн а гулар, дӀайаздина Талишера 3-4 илли.

Талишийн мотт Ӏамор дӀадоладелира 1842-чу шарахь оьрсийн иранхойн Ӏилманчин А. Ходзкон «Образцы народной поэзии Персии» цӀе йолчу балхаца, цу тӀехь зорбатоьхна 15 талишийн катрен а, царна лингвистин комментарий а. 1848 шарахь арайаьллачу Старчевскийн Справочни энциклопедин дошамехь меттан мах хадор иштта ду:

  Талишийн диалект — гӀажарийн меттан коьртачу 6 диалектех цхьаъ йу, Талишийн каганатехь лелош йолу, цигахь, хила тарло, цуьнан даймохк бу. Шен кепашкахь, грамматически а, лексикографически а, иза сенситивно дӀайаьккхина кхечу кхачамех. Цуьнан грамматикин кепаш, гӀажарийн маттана йукъайогӀуш йолу дукхаллин терахьан у йа ун дӀасадаржар доцург, оригинал ю, я пеглеви маттара а, йа кхечу маттара а схьайевлла йац. Цо дерриге а доладерзоран цӀерметдешнаш цӀарна хьалха хӀиттадо, ткъа цу чохь долу ша цӀерметдешнаш йуьхьанцара ду.  

1894 шарахь Тбилисехь вехачу талишхойн схьадовларан инарла- майора Мир Асад-бека гӀо дира меттан Ӏилманчана а, этнографна а Л. Г. Талишийн маттахь ши текст, уьш ду талишийн туьйранаш — «Волшебное яблоко» а, «Трус» а — оьрсийн матте гочдарца зорбатоьхна «Кавказан кӀошташ а, тайпанаш а дийцаран материалийн гулар» тӀехь. И тексташ Лопатинский Л. Г. дӀакхачийна Ленкоранан йуьхьанцарчу школин хьехархочо Байрамалибеков Теймур-бека.

Азербайджанан ССР-хь талишийн меттан талламийн декъехь 1930-гӀа шерашкахь дуьйна. маьӀне болх бина. Талишхошна йукъахь йоза-дешар цахилар дӀадаккхархьама, 1928-чу шарахь латинийн графикан буха тӀехь кхоьллина талишийн меттан абат. Оцу муьрехь схьайоьллу талишийн маттахь йолу школаш, Ланкаран гӀалахь вовшахтоьхна Талишийн хьехархойн училище. 6-чу классе кхаччалц дуьззина доцчу йуккъерачу дешарна учебникаш йазйира Талишийн школашкахь[10]. 1920-гӀа шераш чекхдовлуш Бакохарчу «Азернешр» издательствон буха тӀехь талишийн маттахь книгаш арахецар кхолладелира, кхоьллира талишийн театр а[11]. Оцу гӀуллакхехь къаьсттина диканиг ду Зулфугар Ахмедзаден, Музаффар Насирлин, Мурсалов Шохубан, Алекберли ГӀуламан, церан гӀуллакх бахьана долуш 1930-чу шерашкахь арайаьлла абат а, ишколан учебникаш а, талишийн маттана лерина книгаш а. 1930—1938 шерашкахь. Дуккха а исбаьхьаллин литературин гочдарш арахецна талишийн маттахь[10]. Талишехь арадала дуьйладелира газеташ, журналаш. Оцу хенахь талишийн литература денъялар хилира. Цуьнца цхьаьна, 20-гӀа шераш чекхдовлуш. Азербайджанан ССР-н Талишаш а, иштта кхурдийн а, тацийн республикаш а, туркойн мотт бен бийца ницкъ ца кхочучу туркошкара я церан «махкахошкара» Ӏемина хилла. Немцойн талламхочо Баберовский Йорга билгал ма-даккхара, 1927-чу шеран мартехь СССР-н ЦК-н къаьмнийн кхеташонан декъашхочо Караев Алихидара АзКП-н ЦК-га хаам бира, талишхойн бахархой «тюркойн мотт а, шайн берашна тюркийн маттахь хьеха»[12].

1930-гӀа шераш дуьйлалуш йуьхьанцарчу классашкахь талишийн мотт йукъабаккха гӀоьртира, Бакох талишийн маттахь книгаш арайийлира, ткъа «ЦӀен талиш» газетехь, азербайджанийн маттахь йоцург, статьяш арайийлира талишехь а. амма тӀаккха, Б. санна. В. Миллер, «гучуделира, и инициатива шаьш талишхошна кӀезиг практикан пайда луш хилар»[13].

1930-гӀа шерашкахь Азербайджанан пачхьалкхан Ӏилманан-талламан институтехь схьайиллира талишийн культура Ӏаморан а, кхиоран а секци. Азербайджанан пролетарски йаздархойн союзехь талишхойн белхалой а, колхозхой а серлабаха Ӏалашонца вовшахтоьхна талишхойн пролетарски йаздархойн отдел[14].

1937 шеран 6 июнехь Азербайджанан коммунистийн партин XIII съездан хьалхарчу дийнахь ЦК-н пленум хиллачул тӀаьхьа, цигахь дийцаре дира ЦК-н съезде хиндолчу докладан чулацаман хаттар, кхин а [10] ., азербайджанийн мотт гӀажарийн а, Ӏаьрбийн а, Ӏусманийн а тӀегӀанех цӀанбаран хаттар айдина[15]. Дискуссин декъашхойх цхьаммо дийцира «татийн мотт цӀанбан» безаш хиларх лаьцна. Цунна жоп луш Багиров Миржафара элира: «Суна хетарехь, хан йу татийн, курдийн, талишийн меттанашкара азербайджанийн матте дӀадаха. Дешаран Халкъан комиссариат йуьхьарлаца йезаш йу, уьш берриш а азербайджанхой бу»[15][16].

И пленум дӀайаьллачул тӀаьхьа сацам бира кхечу меттанашкахь дешар дита а, азербайджанийн матте дӀадерза а, дӀакъевлира талишийн маттахь йолу школаш, арахецар сацийра талишийн Ӏилманчаша а, йукъараллин деятельша а (Ахмедзаде З., Насирли М. и.дӀ.кх.а) репрессешн йира[11].

Талламхоша (Л. А. Пирейко) къобалдо Азербайджанан Республикехь бехачу талишхойн маттахь бен барта башхаллаш ца хилар. ГӀажарийчоьнан Азербайджанехь карош йолу талишийн меттан къилбаседа диалект (масулей) билгалйолу татин тобанан диалекташна алсам герга хиларца, иштта гӀажарийн меттан тӀеӀаткъам алсам хиларца.

Векалалла доцу къаьмнийн а, халкъийн а организацино хаам бо, Азербайджанехь талишийн мотт буьйцурш агрессиван ассимиляцин гӀуллакхашна кӀел бу — талишехь формалан дешар дац, Ӏедалша дӀатотту и мотт дешар а, бийцар а. Цуьнан метта талишашна тӀедуьллу формалан хьолашкахь азербайджанхойн йа гӀажарийн меттанаш лело. Цу кеппара, талишийн маттахь кхиош болчу кегийрхойн терахь лахлуш ду, и мотт карарчу хенахь ЮНЕСКО-с «уязвимый» могӀарехь билгалбоккхуш бу (тӀаьхьенашна йукъара дайшкара берашка дӀакхачаран критерина тӀе а тевжаш). Цо боккха кхерам латтабо талишхойн культурин цхьааллана, цундела талишийн къоман боламан коьртачу Ӏалашонех цхьаъ йу меттан маршо алсамйаккхар[17].

Талишийн меттан тюркизацина аьтто бо иштта топонимийн а, гидронимийн а цӀерш хийцаран политикано а, масала, регионийн центрийн цӀераш Ланкон (Ланкаран), Лик (Лерик), Осторо (Астара), Масалу (Масалли), йартийн [10] . Озобижонан (Гунашлихь), Мадон (Махмудаварехь), Аконан (Аркиван), Архонтан (Архиван), Руаканон (Чайгирагийн), Гомушавонан 1990 шарахь. ГӀойшабан[18].

2003 шарахь Азербайджанан Республикин дешаран министерствон омрица чӀагӀйира йуккъера школан 1-4 классашна талишийн маттахь дешаран программаш[19].

2020-чу шеран Дечкен-баттахь арайаьлла «Учий талыш» приложени, самоучитель талишийн мотт. Приложенехь йу 12 мини-урок а, информаци йовзийтаран ловзаран кеп а, сирла суьрташ а, дай-наношна мотт Ӏамо луучу берашна а шовкъе хир долу[20].

2021-чу шарахь Талишийн кегийрхойн цхьаьнакхетараллин куьйгалхочо, историк-талламхочо Салаев Вугара кхоьллинчу «ТОЛЫШНОМА» цӀе йолчу Ӏилманан-кхетош-кхиоран проекто кечйина «Талишийн дошам (Ф.Абосзода)» приложени, Талишера электронан дошамаш кховдош. мотт цхьана хенахь 4 матте дерзо: оьрсийн, азербайджанийн, ингалсан а, гӀажарийн а. Заявкина йукъайалийначу йиъ а дошаман автор ву политолог, Ӏилманча, йукъараллин деятель Фахраддин Абосзода[21].

2023 шеран 30 августехь дӀайолийра Талишийн Википеди — Википедин керла дакъа талишийн маттахь, цуо аьтто бо талишхойн статьяш йеша а, шайн ненан талишийн маттахь хаарш гулдан а.

Литература

бӀаьра нисйан

Талишийн мотт йуккъерчу бӀешерашкахь дуьйна дийна литературин мотт хилла, амма цхьа а хьалхара литературин хӀоллам ца битина. Йуккъерчу бӀешерийн талишийн поэташа коьртачу декъана гӀажарийн маттахь йаздора. Уггаре а хьалхара талишийн поэташ бу XV бӀешарахь ваьхна Пир Шарафшах Дулай Талеши, XVIII бӀешарахь ваьхна Молла Сирож. Кхин цхьа гӀараваьлла талишийн поэт ала мегар ду Сафибаба Рошандехи, цуьнан кхолларалла XIX бӀешо чекхдолуш а, XX бӀешо долалуш а йу. Иштта вай хьахо мегар ду тайп-тайпанчу заманашкахь болх бина кхин а талишийн поэташ: Аяз-бег Пунли, Мирза Фархьад Шахнази, Сеййед Ӏабдулкадер Хьусейни (Нагши), Хьаьжи Ахьмад Джалили, Фейзулла Калантари, Йеган-ага Ӏали, Садег-кули-хани.

Талишийн маттахь дуьххьара дуккха а меттанийн дошам хӀоттийна Б. В. Миллер, цо шен «Талишийн тексташ» цӀе йолу болх чекхболуш 2000 дош чулоцуш йолу талишийн-оьрсийн-французийн дошам далийна. Дуьххьара талишийн меттан лексикологи гулйан гӀоьртира Л. А. Пирейко шен «Талишийн-оьрсийн дошам» тӀехь (6600 дош).

Уггаре а йуьззина а, кхиаме а йолу талишийн меттан дошамаш йу Н. Х. Мамедовн (2006 шарахь арайаьлла, 10 эзар дош чулоцу) а, Ф. Ф. Абосзодан «Оьрсийн-талишийн дошам» а (2006 шарахь 2 томехь арайаьлла, 140 эзар сов дош йукъадогӀуш)[10].

ХӀинцалера талишийн литература XX бӀешеран 20-гӀа шераш чекхдовлуш, поэт Зульфугар Ахмедзаде коьртехь волу талишийн кхетош-кхиоран белхахой талишийн маттахь книгаш а, произведенеш а кхолла йолийча. Талишийн йаздархоша Гулам Алекперов, А. Р. Махмудовс, А. А. Давудов, Ш. 1999 шо. Тагизода, М. Насирли иштта кхибераш а. Талишийн матте гочйина дуьненан литературин классика а, шайна йукъахь Д. Дефон " Робинзон Крузо ", Э. Распе, Шиллер Фридрихан «Вильям Телл» пьеса, И. С. Тургеневн " Муму " дийцар, Л. Толстойн, А. С. Пушкинан романаш а, дийцарш а, кхин а.

1931 шеран 21 январехь Мирсалаев Боюкаган а, жоьпаллин секретаран Насирлин Музаффаран а редакцехь арадала долийра 1500 тираж йолу газет «Кьььл Тълш» («ЦӀен Талиш хьалхара») цӀе йолуш, иза девзаш дара хьалхара «Талиш», ткъа шен агӀонаш тӀехь талишийн маттахь статьяш зорбане йохуш хилла дуьххьарлера газет 1931 шеран 5 декабрехь дуьйна газето шен цӀе хийцира «Sьə Tolş» («ЦӀен Талиш») аьлла, газето коьртачу декъана гӀуллакх деш хилар бахьана долуш. Талиш белхалой ТӀаьххьара номер, «Sə Tolş» цӀе йолуш, арайелира 18 февралехь 1939 шарахь, газетан цӀе «Социалистически субтрипики» («Социалистически субтропики» 1957 шеран 16 июнехь цӀе хийцира «Ленинчи» аьлла. " («Ленинист»), 1990-чу шеран 22-чу сентябрехь «Lənkəran» («Ленкоран») тӀе а, хӀинца оцу цӀарца арадолуш ду газет 1938-чу шеран йуьххьехь дуьйна талишийн маттахь йазйеш йолу статьяш лахйала йолайелира, 1990-чу шарахь. ткъа 1938 шеран 22 сентябрехь дуьйна газет арадала долийра дерриге а азербайджанийн маттахь. И декхарш кхочушдеш, цо шен агӀонаш тӀехь зорбане йохура дахаран политикан, экономикин, йукъараллин, культурин агӀонех лаьцна шуьйра материалаш. ТӀедиллинчу декхаршна йукъахь доккха маьӀна дира халкъан барта кхоллараллех йолчу стихотворенешна а, произведенешна а, царна тӀехь тайп-тайпана мехала статьяш арайийлина. 1938 шо кхаччалц стихаш арайийлира азербайджанийн а, талишийн а меттанашкахь, ткъа 1938 шарахь дуьйна — азербайджанийн маттахь. Стихотворенешкахь пайдаэцна цу заманан ламастан теманаш: Коммунистически партин, комсомолан, колхозан, белхалочун, трактористан, Ленинан, Сталинан, кхин а. И бахьана долуш поэзехь хьалхарчу планехь дара идеологи дӀакхачоран гӀуллакх. Талишийн халкъан барта кхолларалла гулйарехь а мехала болх дӀабаьхьира газето. Оцу белхийн мехалалла йара халкъан барта кхоллараллин масалш гулдаран а, уьш хан-зама йоккхуш шайн агӀонаш тӀехь зорбане йахаран а гӀуллакхашна гӀо дар. Музаффар Насирлин «Tolşə folqlori həxədə can gъləjъ sьxan» («Талышийн халкъан барта кхоллараллех лаьцна цхьа-ши дош») статья, талишийн барта кхолларалла Ӏаморехь мехала хьостанех цхьаъ хилла дӀахӀоьттина[22].

Талишийн талламхочун Абилов Игбалан статьяно гойту[11]:

  Талишийн маттахь гочйинчу а, кхоьллинчу а литературех къасто йиш ю хӀара коьрта тобанаш: ишколан а, дешаран а литература (цу юкъахь ю исбаьхьаллин литературин гуларш, талышийн, туьркийн, оьрсийн меттанийн грамматика Талишийн школашна), пропагандин а, официалан а материалаш ( цу юкъахь советан конституцин я И. В. Сталинан, Л. П. Бериян, В. М. Молотован талышан матте дина къамелаш), азербайджанан а, оьрсийн а, дуьненан а литературин гочдарш (М. Ф. Ахундов, Д. Дефо, С. Я. Маршак, М. Сейдзаде, Ф. .Шиллер , Дж. Лондон, И. С. Тургенев, А. П. Чехов), санитаран, йуьртабахаман, и.дӀ.кх.а книгаш Къаьсттина тидам тӀебахийта хьакъ ю гӀараваьллачу фольклористан а, журналистан а Музаффар Насирлис (1902—1944) арайаьллачу Талишийн эшарийн сборник. Цу жайнех дуккха а тахана а лелаш ду.  

Талишийн литература кхиаран рогӀера мур бара 1990-гӀа шераш. Оцу хенахь бӀеннашкахь талишийн поэташ шайн ненан маттахь эшарш йазйан буьйлабелира. Зульфугар Ахьмедзаде бинчу балхо а, цуьнан кхолларалло а, дахаран некъо а боккха тӀеӀаткъам бира талишийн маттахь хинболчу йаздархойн а, поэтийн а ойланашна. Цуьнан цӀарца доьзна ду латинийн маттахь талишийн алфавит кхоллар. ХӀинцалера талишийн йаздархой а, поэташ а — Тофиг Илхом, Ӏали Насир, Шакьяр Аслан, Шахмирза Толышахун, Ханали Толыш, Азад Талышоглу, Ахад Мухтар, Хилгат, Масуди Довран, Валишах а, кхиболчара а, лелийна школехь Зульфугара Ахмедзаде а, Талишийн литературин мотт кхиаран роль а[23].

2000-чу шерашкахь дуьйна арадовлуш ду хӀара газеташ: 2002—2005 шерашкахь. газетан " Толыш " («Талиш») редактор Ф. Абосзода, 2006—2008 шерашкахь. газетан "Шавнышт" («Буьйсанан гуламаш») редактор Ф. Абосзода, 1992—2011 шерашкахь. " Толыши Садо " («Талишийн аз») газет хан-зама йаьлча арадолуш дара газетан редакторийн шайн чоьтах, амма коьрта редактор Мамедов Новрузали Азербайджанан набахтехь дӀакхелхинчул тӀаьхьа, иза; зорбане ца йаьлла[24] . Газеташкахь зорбане йохуш йара прозин а, поэзин а масалш, иштта талишийн халкъан барта кхолларалла а[25].

2002 шарахь дуьйна Азербайджанан Республикехь а, Москвахь а, Санкт-Петербургехь а, Минскехь а арайевлла иттаннаш талишийн маттахь книгаш. Царна йукъахь йу 3 санна гӀарабевллачу поэтийн стихийн сборникаш. Ахмедзаде, Фарамарз Масрур, Валишах, Тофиг Илхом, Ханали Толыш, Джамал Лалазода, Али Насир, Ядулла Саяд, 3абил Мадож, Нариман Агазаде, Хилгат, Аллахверди Байрами, А. Ахмедов, В. Насир, Сахилга. Талишийн авторийн произведенийн коьрта лейтмотив йу Даймехкан тема, амма цаьргахь, кхеташ ма-хиллара. — и мысли о любви, природе, дружбе, о смысле жизни и т. д. Талишийн маттахь йолу поэзи кхин а жигара кхуьуш елахь а, хӀинцале а зорбане йаьхна Т.Шаханан, Ханалин прозаически произведенеш а, драматурги а ца йийца йиш йац [1]. Толыш, Ӏали Насир. Дуьненан классикийн произведенеш гочйаран декъехь а болх дӀахьош бу. Исбаьхьаллин литературица цхьаьна кхуьуш йу талишийн а, оьрсийн а меттанашкахь талишийн публицистика а, талишийн лексикографи а, историографи а (Ф. Ф. Абосзодан белхаш), йукъараллин Ӏилманан кхин а дакъош а[8].

2010-чу шарахь Минскехь кхоьллинчу Талишийн къоман академин гӀуллакхаш леррина хьажийна ду йуьхьанцара талишийн культура Ӏалашйарна а, кхиорна а, шайна йукъахь литература а йолуш. Талишийн къоман академин белхахоша дакъалоцу дуьненайукъарчу Ӏилманан конференцешкахь иштта арахоьцу книгаш («Вестник Талышской национальной академи», «Неудачная независимость Талиш». арахийцира «Оьрсийн-талишийн дошам» (60 эзар дош а, дешнийн цхьаьнакхетарш а) а, «Ингалсан-талишийн дошам» а (250 эзар дош а, дешнийн цхьаьнакхетарш) Мюнхенерчу гӀараваьллачу академически издательствехь «LINCOM Academic Publishers». 2012-чу шеран ГӀура-беттан 25-чу дийнера Гезгмашин-беттан 5-чу дийне кхаччалц Талишийн къоман академин цӀарах йолчу антропологин а, этнографин а музейца цхьаьна. Петр Сийлахь Оьрсийн Ӏилманийн академино (Кунсткамера) а, Оьрсийн этнографин музейс а Ӏилманан экспедици йира Къилбаседа (ГӀажарийн) Талишехь[8][26][27][28].

2015-чу шеран Марсхьокху-беттан 18-чу дийнахь дӀайаьхьира Айтен Эйвазонан "Дыли садо" («Деган аз») романан а, Вугар Мирзозаде «Ватан» («Даймохк») стихийн книгин а презентаци. Къоначу йаздархочун романан литературни башхалла йу XIX бӀешо чекхдолуш Талишистанехь хуьлуш болчу хиламашна тӀехь повестан сюжет дӀахӀоттийна хилар. Талишийн ламасташ, Ӏер-дахаран кепаш, денна а, адамашна йукъара а йукъаметтигаш йовзуьйту повесть тӀехь. Цу барамехь поэта Толыш Ханали билгалдаьккхира къона йаздархой гучубовларх ша хазахетар хилар. Ткъа цо дагадаийтира Талиби Шаханан " Tәm’әdә gyzylә odәm " («Стаг-Деши») дийцар, Бахман Салехан " Лампә " («Лампа»), Ӏали Аюбин дийцарш талишийн прозин инзаре феноменаш хилар[29].

2016-чу шеран Чиллан-беттан йуьххьехь, Талишийн кегийрхойн цхьаьнакхетараллин векалийн инициативица, белхан тоба кхоьллина «Вконтакте» социалан машанехь локализацин Талишийн верси кхолла. Оцу тобано къинхьегамца бина болх бахьана долуш, 2016-чу шеран Товбеца-беттан 17-чу дийнахь дӀайолаелира талишийн локализацин верси, аьтто белира талиишийн маттахь " Вконтакте « социалан машанех пайдаэца[30].

2019-чу шарахь арайаьлла Абосзода Фахраддин а, Садихзода Аваз а йазйина „Талишийн мотт: фонетика, морфологи, синтаксис“ цӀе йолу литературин талишийн меттан грамматикех лаьцна болх. Талишийн къоман академино талишийн маттахь арахецначу книги тӀехь кхиош ду Къилбаседа Каспий-хӀордан кӀоштан оцу автохтонни меттан грамматикин дерриге а коьрта дакъош. Авторша литературин меттан бух санна схьаэцна Азербайджанан Республикин талишийн мотт буьйцучу кӀошташкахь а, иштта ГӀажарийчоьнан талишийн мотт буьйцучу кӀоштан цхьана декъехь а шуьйра даьржина долу къилбаседан диалект. ХӀокху талламехь уггаре а йаккхийчу талишийн дошамийн авторо Абосзода Фахраддина кӀаргбина а, кхиийна а кхин цхьана гӀараваьллачу талишийн филологан, дӀакхелхинчу Аваз Садихзодан (1942−1999) болх, иза велча 2002 шарахь Санкт-Петербургехь A labaijazerbazerge журналехь зорбане баьккхира. Книгин Ӏилманан редактор вара талишийн поэт а, публицист а Джамал Лалазоа (Агаев)[31][32].

2020-чу шеран Чиллан-баттахь йаздархочун Айтен Эйвазонан „Jimoni Ahəng“ („Дахаран эйфони“) цӀе йолу керла книга йовзийтира, талишхойн дахарера тайп-тайпанчу теманашна хьакхалуш долчу дийцарех лаьтташ йолу.

Меттан билгалонаш

бӀаьра нисйан

Фонетика а, фонологи а

бӀаьра нисйан

Ярцева Викторияс шен „Дуьненан меттанаш: гӀажарийн меттанаш“ цӀе йолчу книги тӀехь йаздо[33]:

  Тюркойн меттанашца, къаьсттина азербайджанийн маттаца, йеххачу хенахь уьйраш хиларо жоп ло фонетически тӀегӀанехь хӀара хиламаш: 1) дакъа долчу аьзнийн барт хиларна; 2) прогрессивни а, регрессивни а ассимиляци; 3) у фонемехь хийцам, цуьнан алсам хьалхара артикуляци (ткъа, цуьнан жамӀехь, меттигера ö, Талишна хийра). Талишийн а, азербайджанийн а консонантизман юкъара билгалонаш ю п, т, к аспираци, б, д, г дуьззина цахилар а, «кафа» олучу дешнийн аз шатайпа билгало хилар а.  

Грамматика

бӀаьра нисйан

Йуьхьан цӀерметдешнаш (масала, „со“, „иза“, „иза“) предложенешкахь лаамехь хуьлу. Хьалхарчу стеган цхьаллин терахьехь аз а, мен а цхьатерра леладо. Божарех пайдаэцарехь личностни чаккхенаш ца лелайо (иза наггахь эргативе дерзарх тера ду — бакъдерг аьлча, „ас дешна“ а доцуш, „ас дешна иза“), масала:

  • men xanda („Ас доьшу“), аз бехун-ем („Деша деза ас…“);
  • божарий даьхун! („кхайкха соьга!“), аз-даьхун-эм („кхайкха деза ас…“).

МогӀарерчу кепех цӀерметдешнийн доладаран кепаш еш масех дешхьалхе йу: če / ča а, eš / še а . Иштта кепаш татийн диалекташкахь а йу.  

Хандешнаш .

бӀаьра нисйан
  • дешхьалхенаш: â / o, да, ви / и / ē / â, пе / пи ;
  • нег. дакъош: не, нē, ни ;
  • Субъективни а, тӀедожоран а дешхьалхе: хила ;
  • хан гойтуш йолу билгалонаш: а, ба, да.
личностни чаккхенаш
Йуьхь Цхьаъ бен доцу хӀума. Дукхалин терахь
1-ра -ем, -ема, -емэ, -има, -ум, -м . -ам, -эмун(а), -эмун(ē), -имуна, -имун
2-гӀа -и, -ер(а), -ейе, -иша, -ш . -а, -ерун(а), -ейюне, -ируна, -ийюн .
3е -е, -еш(а), -еш(ē), -а, -ē, -у -ен, -ешун(а), -ешун(э), -ина, -ун
Спряженеш
бӀаьра нисйан

Уггаре а йукъара бакъо йу дӀайаханчу хенан орам инфинитивни билгало (ē) дӀайаккхарца кхоллало, амма карарчу хенан орам а, тӀедожоран синхаам а дукха хьолахь низамехь боцуш а, ур-атталла тӀетохарца а кхоллало. Амма цхьа могӀа хандешнашна карарчу а, йаханчу а хенан бух цхьатерра бу; хила — тӀедожоран билгало хьал хьаьжжина тӀетоьхна йац[34].

Лахахь йалийначу таблицаша гойту хьалхарчу йуьхьан цхьаллин терахьан легар, кхаа диалектан категорера масех диалектехь „тега“ боху хандешан терахьаш:

Йоза

бӀаьра нисйан

Талишийн йозанехь цхьана хенахь лелайо кхаа графикин системех:

Талишийн кириллицан абат: [35]:

A a Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ә ә Ж ж З з
И и Ы ы J j К к Л л М м Н н О о П п Р р
С с Т т Y y Ф ф Х х Һ һ Ч ч Ҹ ҹ Ш ш

ХӀинцалера талишийн латинизаци йина алфавит[36]:

A a B b С с Ç ç D d E e Ә ә F f Ğ ğ H h
X x I ı İ i J j K k Q q L l M m N n O o
P p R r S s Ş ş T t Ü ü V v Y y Z z

Хьажоргаш

бӀаьра нисйан

Хьажа кхин а

бӀаьра нисйан
  • Талишийн Википеди

Билгалдахарш

бӀаьра нисйан
  1. ↑ ScriptSource - Azerbaijan
  2. ↑ ScriptSource - Iran
  3. ↑ https://www.joshuaproject.net/people_groups/15220
  4. ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
  5. ↑ ИРА́НСКИЕ ЯЗЫКИ́ / Д. И. Эдельман // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  6. ↑ 1 2 Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. — М.: Наука, 1979. — С. 49.
  7. ↑ Talysh. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 30 май. Архивйина 2016 шеран 29 майхь
  8. ↑ 1 2 3 . — ISBN ISBN 978-99930-69-69-0.Введение в историю и культуру талышского народа / под ред. Г. С. Асатряна. — Ереван: «Кавказский центр иранистики», 2011. — 200 с. — ISBN ISBN 978-99930-69-69-0.
  9. ↑ Миллер Б. В. Талышский язык. — Изд-во Академии наук СССР, 1953. — С. 260—261.
  10. ↑ 1 2 3 А.А. Умняшкин. {{{заглавие}}}. — P. С. 135-142. Архивйина 2023  шеран  18 декабрехь.
  11. ↑ 1 2 3 Отв. ред.: Н.Н. Дьяков, А.С. Матвеев. XXX Международный конгресс по источниковедению и историографии стран Азии и Африки: К 150-летию академика В.В. Бартольда (1869-1930).. — Санкт-Петербург: Студия "НП-Принт", 2019. — Т. 1. — С. 63—64. — 528 с. — ISBN 978-5-901724-94-1.
  12. ↑ Йорг Баберовски, «Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе», с. 331—332.
      Курды, талыши и таты учились у тюрков или своих «соотечественников», способных изъясняться только на тюркском языке. Естественно, что в таких условиях планы по созданию курдских школ не могли осуществиться. Сами талыши противились коренизации. Караев информировал ЦК АзКП в марте 1927 г. о том, что «само население» хочет изучать «тюркский язык и обучать детей своих на тюркском».  
  13. ↑ Миллер Б. В. Талышский язык. — Изд-во Академии наук СССР, 1953. — С. 11.
  14. ↑ Зульфугар Ахмедзаде. .
  15. ↑ 1 2 Исмаилов Эльдар. История «большого террора» в Азербайджане. — Политическая энциклопедия. — Москва, 2015. — С. С. 155-156. — 239 с. — ISBN 978-5-8243-1943-9.
  16. ↑ И. Абилов. Репрессированное талышеведение. regnum.ru. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 31 май. Архивйина 2020 шеран 27 ноябрехь
  17. ↑ UNPO: Talysh. unpo.org. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март. Архивйина 2019 шеран 23 июлехь
  18. ↑ А. А. Умняшкин. {{{заглавие}}}. — P. 103—113. — ISSN 1992-6464.
  19. ↑ Алексеев, Михаил., Казенин К. И., Сулейманов,Мамед. . — ISBN 5-9739-0070-3.
  20. ↑ Степина Д. Learn Talysh! play.google.com (2020 шеран 10 декабрь). ТӀекхочу дата: 2021 шеран 20 август. Архивйина 2021 шеран 20 августехь
  21. ↑ Talysh Dictionary(бил-боцу.). App Store. ТӀекхочу дата: 2021 шеран 20 август. Архивйина 2021 шеран 20 августехь
  22. ↑ .
  23. ↑ Улдуз Хашимов. {{{заглавие}}}. — P. 4, 8.
  24. ↑ Кавказский Узел. ЕСПЧ обязал власти Азербайджана выплатить 24 000 евро родным Новрузали Мамедова. Кавказский Узел. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 11 апрель. Архивйина 2021 шеран 13 январехь
  25. ↑ TolishPress.org - Первое научное издание Талышской Академии. tolishpress.org. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 11 апрель. Архивйина 2020 шеран 11 апрелехь Архивйина 2020-04-11 — Wayback Machine
  26. ↑ TolishPress.org - Первый номер “Вестника Талышской Национальной Академии”. tolishpress.org. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 11 апрель. Архивйина 2020 шеран 11 апрелехь Архивйина 2020-04-11 — Wayback Machine
  27. ↑ TolishPress.org - Участие талышских ученых в международной научной конференции. tolishpress.org. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 11 апрель. Архивйина 2020 шеран 23 сентябрехь Архивйина 2020-09-23 — Wayback Machine
  28. ↑ TolishPress.org - Талышская Академия на семинаре Института проблем экологии и эволюции РАН. tolishpress.org. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 11 апрель. Архивйина 2020 шеран 22 октябрехь Архивйина 2020-10-22 — Wayback Machine
  29. ↑ TolishPress.org - Презентация в Международном Пресс-Центре. tolishpress.org. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 11 апрель. Архивйина 2021 шеран 9 июлехь Архивйина 2021-07-09 — Wayback Machine
  30. ↑ TolishPress.org - Запущена талышская локализация “Вконтакте”. tolishpress.org. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 31 май. Архивйина 2022 шеран 1 апрелехь Архивйина 2022-04-01 — Wayback Machine
  31. ↑ Опубликована грамматика талышского языка. regnum.ru. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 февраль. Архивйина 2021 шеран 6 майхь
  32. ↑ «Талышский язык» Фахраддина Абосзода вышел в свет. kavkazgeoclub.ru. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 февраль. Архивйина 2021 шеран 18 апрелехь
  33. ↑ Виктория Николаевна Ярцева, Институт языкознания (Российская академия наук). .
  34. ↑ Masali, K. 1386 AP / 2007 AD. Sâxte fe’l dar zabâne Tâleši (Guyeše Mâsâl) (Conjugations in Talyshi language (Masali dialect)). Архивированная копия. ТӀекхочу дата: 2008 шеран 4 ноябрь. Архивйина 2009 шеран 6 мартехь Архивйина 2009-03-06 — Wayback Machine(гӀаж.)
  35. ↑ Талышско-русский словарь/Толышә-үрүсә лүғәт», М., 1976
  36. ↑ N. Mәmmәdov, Ş. Ağayev. Әlifba. — Bakı: Maarif, 1996. — С. 66. — 87 с. — 15 000 экз.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Талишийн_мотт&oldid=10448940»