Эмоцин процесс

Эмоцин процесс, эмоцин феномен, эмоцин хьал, эмоци (схьадаьлла лат. emoveo — халахоьтийта, сахьийзадо), сленг. аффе́кт (схьадаьлла лат. affectus — шовкъ, сингаттам) — мукъам луш, гӀуллакх лелош йолу психофизиологин процесс (лелар, кхетар, ойла яр), гойту объектийн а, хьолан а субъектан маьӀна, са кхетар сагатдаран кепехь. Эмоцин процессашна йукъахь къастайо аффекташ, эмоцеш, синхаам, дог-ойла.

Кхетаман маьӀна

Ӏилманан йукъараллехь ду Ӏаламан эмоцин процессин шортта тайп-тайпана гарш. йукъара тӀеэцна цхьа теори йац. Иза бахьнехь эмоцин процессан универсалан кхетам а бац, иштта йац уьш билгала йоху йукъара тӀеэцна терминаш а. Психологаша дукха хьолахь лелайо шуьйрачу маьӀнехь терминаш «аффект» а, «эмоци» а, амма и цӀераш оццуу хенахь лелош ю кхин готта кхетамаш билгалбохуш. «Эмоцин процесс» термин а, иштта йац йукъара тӀеэцна, амма цуо, муха елахь а чолхалла ца леладо.

Эмоцин процессийн ерриг билгалонаш цхьа хӀума гайта гӀерташ йолуш хиларе хьаьжна ца Ӏаш, тайп-тайпана автораш билгалйоху оцу хиламан тайп-тайпана амалаш коьртачеран меттана санна. Иштта, масала, психологера гӀуллакх нийса дӀадолор кхоьллинчех цхьаъ волчу А. Н. Леонтьевс билгалйоху эмоцин процессаш иштта:

Эмоцин процессашна йукъайоьду чоьхьара гӀуллакх нисдаран процессийн шуьйра класс. И функци цара кхочуш йо, субъектан Ӏаткъам бо объектийн а, хьолан а долу маьӀна гойтуш, церан маьӀна дахарехь кхочушдаран маьӀна гойтуш. Адаман эмоцеш кхуллу са гатдар там, там ца хилар, кхерам, озавалар, иштта кхин а, цара лелайо субъективан сигналашна тӀехьажоран роль. Уггаре атта эмоцин процессаш гайтина меженийн, леларан, секрецин хийцамашкахь, уьш ю дуьнен чу волу шелла реакцеш. Амма кхуьучу муьрехь эмоцеш бойу шен нисса инстинктан бух, оьцу чолхе амал, дифференци йо, кхуллу дуккха а кепара лакхара эмоцин процессаш: социалан, интеллектан, эстетикан, уьш бу адаман шен эмоцин дахаран коьртанаш.

Оцу билгалонехь акцент йо мах хадоран, эмоцин процессийн нисваларан Ӏаламна, ткъа иштта шалхе Ӏаламна: психикан а, физиологин а.

Эмоцин областера америкин говзанчо К. Э. Изарда кхин билгало ло:

Эмоци — иза ю, синхаам санна сагатдешъерг [feeling], цуо мотиваци ло, нисдо, нийсачу хьаждо кхетар, ойла яр, гӀуллакх.

Кхузахь эмоцин процессийн мотивацин аспектан акцент кӀезиг ладаме йац, ткъа иштта кхин тӀе терго йохуьйту, эмоцин процесс син кхетамо гайтина хиларо сингаттамца. Иштта ган тарло, гӀуллакх нийса дӀадолорехь кхетар, ойла яр, гӀуллакхаш — коьрта элементаш ю гӀуллакхийн.

Иштта, эмоцин процессашца психологехь кхетайо психофизиологин процессех схьаевлла, кхин психикан а, физиологин а хӀоттам болу процессаш, цуо гойту субъектан цхьаьна хӀуман маьӀна, оцу маӀнаца догӀу вастаца нисдеш долу цуьнан лелар, ойла яр, кхетам. Син кхетамехь эмоцин процессаш гайтина тайп-тайпанчу сагатдаршца. Масала, кхерар. Психикан хӀоттам боцуш, цуьнан бу къегина гайтина физиологи хӀоттам (адреналин далар тӀекхетар, хьацар далар, юург ахьаран процесс лагъялар). Кхераро гойту цхьаьна хӀуманех субъектан боккъала а болу я хета кхерам, ткъа иштта кечйо меженаш кхерамах кӀелхьара яларан гӀуллакхе (ирло хаадаларш, тӀекхета дилхе догӀу цӀий). Оццу хенахь, масала, стресс, иштта психофизиологин процесс йолу, гучуйолу муьлххачу Ӏаткъамехь, цуьнан субъектан маьӀне хьаьжна доцуш, цундела иза эмоцин процессашна йукъа ца йоьду.

Классификацеш

Тайп-тайпанчу талламхоша тайп-тайпана кхетайо эмоцин процессаш, тайп-тайпана церан классификаци а йо. Теореш ю (масала С. Шехтеран эмоцийн шина факторан теори), цхьаъ бен эмоци йац бохуш, ткъа цуо тайп-тайпана факторашка хьаьжжина, дан тарло иштта я вуьштта сагатдарш. Оцу теорешца классификаци ян хӀума а ца хуьлу.

Дукхаха болу малхбузан талламхоша, эмоцин процессаш Ӏамош, уьш цхьаъ йолуш санна хан йойу, тидам тӀебохуьйту йукъара законе хьаьжжина хиларна а, хиламан Ӏаламна а. Ишттачу талламхоша дукха хьолахь «эмоци» кхетам лелабо муьлххачу эмоцин процессашна, ткъа классификацин Ӏалашо арайолу церан белхийн гуранаш чуьра. Масала, К. Э. Изарда хета, 10 бух биллина эмоцин гулам хилар, ткъа ерриг йисинарш эмоцин процессаш го церан комбинацеш а, модификацеш а санна. Цундела, коьрта тидам цуо бо бух биллинчу эмоцешна, классификацех евллачарна ца бо.

Аффекташ, эмоцеш, синхаамаш, дог-ойланаш

Оьрсийн психологехь шуьйра яьржина эмоцин процессийн классификацин практика аффекташна, эмоцешна, синхаамашна, церан психологин башхаллашна а, законе хьаьжжина дӀадахарна а. Дукха хьолахь дог-ойла а иштта къастайо ша лаьтта классе. ЖамӀехь хуьлу лахара классификаци:

• Аффекташ — хенан йоца а, жигара а эмоцин процессаш, цхьаьна йогӀу цӀеххьана хиллачу меттаха валарца а, чоьхьара меженийн болх хийцабаларца а. Масала, кхерадалар.
• Эмоцеш — аффектел алсама еха а, кӀезиг жигара а хьолан субъективан маьӀна гойту эмоцин процессаш, амма ца гойту билгала объекташ шеш. Масала, сагатдар.
• Синхаамаш — аффектел алсама еха а, кӀезиг жигара а билгалчу объетийн субъективан маьӀна гойту эмоцин процессаш. Масала, хьагӀ.
• Дог-ойланаш — дикка еха лахарчу жигараллин эмоцин процессаш. Масала, сахьийзар.

Базан эмоцеш

Дукхаха болу талламхой гӀерта, тайп-тайпана хьесапашца къастайо, олуш йолу, базан я бухан эмоцеш — аьлчи а адаман эмоцин дахаран ерриг дукхаллех вовшахкхета элементаран эмоцин процессаш. Тайп-тайпана талламхоша кхийдайо оцу эмоцийн тайп-тайпана испискаш, амма цхьаъ, йукъара тӀеэцнариг цкъачунна йац.

Формалан моделашка ОСС кегайо 18 базан а, 4 чолхе а эмоцеш.

К. Э. Изарда кховдийна базан эмоцийн лахара исписка:

1. хьашто — карзахдаккхар;
2. там — хазахетар;
3. цецдалар;
4. гӀайгӀа — бала хьегар;
5. оьгӀазалла — дералла;
6. дог далар — дегазалла;
7. цадашар — цаларар;
8. кхерар — Ӏадор;
9. эхь — эхьалла;
10. бехк — дохкодалар.

Додоновн классификаци

Советийн психолога Б. И. Додоновс кховдийна эмоцин процессийн классификаци, цунна хетарехь, йоьзна йолу оцу эмоцин процессех адаман хьашташца:

• альтруистин;
• коммуникативан;
• глорически;
• праксиологин;
• кхерадаларан;
• романтикан;
• гностикан;
• эстетикан;
• гедонистийн;
• акизитиван эмоцеш.

ХӀора стеган, билгаладоккху Додоновс, бу шен «эмоцин мукъам» — хила еза а, гуттаренна йолу а эмоцешца адаман уггаре гергара амал гойту йукъара эмоцин агӀо.