Википеди

Азербайджанийн абат


Азербайджанийн абат — азербайджанийн меттан абат. Азербайджанийн маттахь ю кхоъ официалан абатан система: Азербайджанехь — латиница, Иранехь — Ӏаьрбийн, Россехь (ДегӀаста) — кириллица.

Истори нисйе бӀаьра

Ӏаьрбийн бух тӀиера абат нисйе бӀаьра

 
Физулин «Хьадийкъат ас-суӀадаа» кхолламан чуьра азербайджанийн маттахь Ӏаьрбийн абатца язйина агӀонаш. XIX бӀешеран юьхьиг. Азербайджанан историн музей

1922 шо кхачале азербайджанаша леладора тӀетоьхна хьаьркаш йолу Ӏаьрбийн йоза, иза тюркийн меттанийн амалехь дара (ڭ, گ, ۋ, ﭺ, پ, ژ)[1].И дикка хала графикан система яра, иза билгал а доккхура азербайджанан оьздангаллин гӀарабевллачу векалша[2]. Например, ещё в XVI веке поэт Физули указывал на сложность арабского письма[3].Азербайджанийн ССРехь Ӏаьрбийн абат лелийра (тӀаьхьарчу шерашкахь латиначуьнца цхьаьна) 1929 шо кхаччалц. Иранехь беха азербайджанаша, хӀинца а яздо Ӏаьрбийн элпашца, амма ишттачу йозанан орфографи хӀинца а стандарт хӀоттийна дац.

Латинизаци нисйе бӀаьра

 
XIX бӀешерашна юккъехь Ахундов Мирза Фаталис хӀоттийна керла абатан проект. Азербайджанан историн музей (Бакох)

Дуьххьарлера азербайджанийн йоза латинан абате дехьадаккхаран проекташ юкъаевлира XIX бӀешерашна юккъехь. Керла абатийн вариантех цхьаъ хӀоттийра Ахундов Мирза Фаталис, амма проектал генадаьлла гӀуллакх дӀа ца дахара. Иштта, 1857 шарахь Ахундовс язйира гӀажарийн маттахь шен Ӏаьрбийн абат хийцаран хьалхара проект, цунна чохь цуо гайтира Ӏаьрбийн йозан иэшамбацарш, кховдийра уьш нисдаран некъаш[4]. 1863 шарахь, шен проект къовса Ӏалашонца, Ахундов вахара Истмале. Амма, Ахундовна дина сийне хьаьжна ца Ӏаш, цуьнан проект къобал ца йира Ӏилманан «Анджуман-Даниш» юкъаралло. Цунна дуьхьала Ахундовс кховдийра «исламан абат йитий, европин йозан система тӀеэца, аьрру агӀонера аьтту агӀорхьа а яздеш» олий. Керлачу проектан тӀехь болх бина, Ахундовс керла абат хӀоттайо, европин системан бух тӀехь, шена чохь 42 хьаьрк (32 мукъаза а, 10 мукъа а элп) йолуш. Керлачу проектехь Ахундовс дитира Ӏаьрбийн абатан дерриг элпаш, кхин тӀетуьйхира доцу мукъанаш[5].

XX бӀешо долалуш латинице дехьадовлар масийттаза а меттах даьккхира азербайджанийн интеллигенцис. Ӏаьрбийн абат хийцаран агӀора бара Джалил Мамедкулизаде, Хьасан-бек Зардаби, Нариман Нариманов, кхин берш а[6]. 1919 шарахь Азербайджанан Демократин Республикин серлонан министраллехь кхоьллира керла абат кечъяран комисси. А. Эфендизадес ялийна проектех цхьаъ, къобал йина зорба туьйхира.

Эфендизаден абат: a ä b c ç d e ë f g h i j k l m n n̈ o ö p q ƣ r s t u v w x y z ƶ ’ (апостроф)[7].

Гражданийн тӀеман хиламаша новкъарло йира и проект чекхъяккха. Азербайджанийн ССР кхайкхийначул тӀаьхьа азербайджанийн йоза литине даккхар юха а лерира актуалан. Дехха дийцарш дина, 1922 шарахь керла абат тӀеийцира, ткъа 1925 шарахь иза официалан лело йолийра Ӏаьрбийчуьнца цхьаьна моггӀара.

1922 шеран абат: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii    Jj Kk Ll Mm Nn Ŋŋ Oo Ɵɵ Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ    ’ (апостроф)[8]

 
Мехьти Хьусейн-задес латиницица язйина байташ

1926 шарахь дуьйна дуьйлало керла абат тоярах дийцарш. 1926 шеран майхь Азербайджанан ЦКХК председатела Агамалы охлыс кхайкхийра Малхбалехь йоза латине даккхар революцин коьрта болх хилар[9].ЖамӀ ду 1933 шарахь керла абат тӀеэцар, цуо хийцира цхьадолу элпаш дахкар а, кхечера фонетикан маьӀна а. Кхин цкъа а нисйина азербайджанийн латинан абат 1938 шарахь (дӀадаьккхина элп N̡n̡).

1938 шеран абат: Aa Bʙ Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii    Jj Kk Qq Ll Mm Nn Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Şş Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ ’ (апостроф)

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 48.
  2. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 293.

    Не отрицая большую положительную роль арабского письма в истории азербайджанской культуры, следует однако отметить, что это очень трудная графическая система. Об этом говорили многие выдающиеся деятели культуры азербайджанского народа.
  3. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 293.
  4. ↑ Тагиев, 1928, с. 58.
  5. ↑ Тагиев, 1928, с. 59.
  6. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 294.
  7. ↑ Ёbdyllah bëj Ёfёndi Zadë. Son̈ Tyrq elifbasw. Baqu, 1919
  8. ↑ Агазаде, Ф. Очерк по истории развития движения нового алфавита. Казань, 1928
  9. ↑ Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд «Президентский центр Б.Н. Ельцина», 2010. — С. 594. — ISBN 978-5-8243-1435-9.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Азербайджанийн_абат&oldid=6098672»