Азо́в-хӀорд (укр. Азовське море, гӀирман гIез. Azaq deñizi) — Европин малхбалера Атлантикин Ӏапказан ахкъевлина хӀорд, бердашца ю Украина[1] а, Росси а. Дуьненахь уггаре гомха хӀорд: 13,5 метр бен йац кӀоргалла[2], кӀоргаллин юккъера барам 7,5 м (цхьацца мах хадорца — 6,8 - 8 м)[3]. Атлантикин Ӏапказца уьйр ю хидоькъен а, хӀордийн а еха зӀенца: Керчан хидоькъеӀаьржа хӀордБосфор-хидоькъеМармаран хӀордДарданеллан хидоькъеЭгейн хӀордЛаьттайуккъера хӀордГибралтаран хидоькъе. Ӏапказан гена хиларца Азов-хӀорд бу дуьненахь уггаре генара континентан хӀорд.

Азов-хӀорд

Амалш
ХӀордан йистан йохалла1472 км
Дуккха кӀоргалла13,5 м
Юккъера кӀоргалла7,5 м
Бассейн586 000 км²
Лаьтта меттиг
46°05′06″ къ. ш. 36°31′44″ м. д.HGЯO
Европа
Азов-хӀорд
Азов-хӀорд (Ӏаьржа хӀорд)
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Ширачу заманахь Азов-хӀорд бацара, ткъа Дон кхетара хӀинца Керчан хидоькъе йолчу меттигехь Ӏаьржа хӀордах. Тардолуьйту, Азов-хӀордан акватори юьзина хилар вайн эрал 5600 шо хьалха (хьажа Ӏаьржа хӀордан хи хьадаран теори).

Таманан ахгӀайренан къилбаседа бердаца ю хьалхара палеолитан шира адам лаьттан меттиг Кермек.

Этимологи нисйе бӀаьра

Антикан заманахь Азов-хӀордах желтой Меотийн Ӏам (желт.-шира. Μαιῶτις) олура, румхоша Palus Maeotis («Меотийн уьшал»), скифаш Каргалук, меоташ Темеринда (гочдича «хӀордан нана»)[4], Ӏаьрбаша — Бахьр аль-Азуф, туркоша — Бахьр эль-Ассак я Бахьр-ы Ассак (ТаьӀна-сийна хӀорд; хӀинца турк. Azak Denizi), ткъа иштта — Балысыра (Balisira), генуэзхоша, Венецихой — Mare delle Zabacche.

ХӀордан цӀе масийттаза хийцина (Самакуш, Салакар, Майутис, иштта кхин а). XIII бӀешо долалуш чӀагӀло Саксин хӀорд цӀе. ГӀезалойн-монголийн тӀемлоша юьзира Азов-хӀордан цӀерийн коллекци: Балык-денгиз (ЧӀерийн хӀорд), Чабак-денгиз (Чабакхан хӀорд). Кхечу хаамашца азак — тюркийн билгалдош, гочдича – лоха, лахара хуьлу, кхечу хаамашца, азак – тюркийн эркан хикхоче ю, хийцаелла Азау, ткъа цул тӀаьхьа оьрсийн Азов хилла. Хьалха йийцина цӀерашна йукъахь кхин а цӀераш хилла: Бар-эль-Азов (ТаьӀна-сийна эрк); Франкийн хӀорд (франкаш цӀарца кхетабора генуэзхой а, венецихой а); Сурожан (Судакан)[5] хӀорд (Сурож олуш хила тарло хӀинцалерачу Мариуполь гӀаланах[6][7]); Каффан хӀорд (Каффа — ГӀирмара Феодоси гӀала лаьттачохь хилла италин колони); Киммерийн хӀорд (схьадаьлла киммерийхойх); Акдениз (туркойн, КӀайн хӀорд бохург ду). Уггаре бакъдерг, хӀинцалера хӀордан цӀе схьаялар Азов гӀаланах.

Ӏаморан истори нисйе бӀаьра

 
1833 шарахь хӀоттийна Азов-хӀордан гидрографин карта.

Азов-хӀорд Ӏаморан исторехь билгалбоккху кхоъ мур:

  1. Шира (географин) — Геродотан заманера, XIX бӀешерал хьалхара.
  2. Геологин-географин — XIX бӀешо — 40-гӀа шераш XX бӀешеран.
  3. Комплексан — XX бӀешеран юккъера тахане кхаччалц.

Географи нисйе бӀаьра

Йукъара хаамаш нисйе бӀаьра

 
Спутникан сурт (NASA)
 
Азов-хӀорд Мариуполан гергахь
 
Азов-хӀордан гӀамаран пляж

Азов-хӀордан йисттера меттигаш лаьтта 45°12′30″ а, 47°17′30″ а къилбаседа шораллашна тӀехь а, 33°38′ (Сиваш Ӏам) а, 39°18′ а малхбуза йохаллин а тӀехь. Уггаре беха болчохь 380 км, ткъа шуьйрачохь – 200 км; бердан асан йохалла 1472 км; хӀордан майда — 37 800 км²[8] (оцу майдана йукъа ца йогӀу гӀайренаш а, асанаш а, цара дӀалоцу 107,9 км²).

Морфологин хьесапашца иза чӀапа хӀорд бу, чохь кӀезиг хи долу Ӏам бу лоха бердаш а долуш[9].

Ӏаьнан заманахь тарло берриг я цхьа дакъа гӀуоро, цу тӀе ша арабоккху Ӏаьржа хӀорд чу Керчан хидоькъе чухула[10][11]. Дукха хьолехь ша бо январехь, амма шийлачу шерашкахь цхьа бутт хьалха бан а тарло.

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. Часть украинского побережья Азовского моря находится под контролем самопровозглашённой Донецкой Народной Республики.
  2. Азовское море заметно мелеет.. Теллина 2018 шеран 3 декабрехь.
  3. Добровольский А. Д., Залогин Б. С. Моря СССР. М., 1982. C. 191
  4. Сергеев И. В. Тайна географических названий (оьр.). Теллина 2018 шеран 3 декабрехь.. — Москва: Детская литература, 1963. — 237 с.
  5. Большая Советская Энциклопедия, том 25. — Третье издание. В 30 т.. — Москва: Советская Энциклопедия, 1969–1978. — С. 91.
  6. Тизенгаузен В. Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Том I. Извлечения из сочинений Арабских. — СПб., 1884. — Санктъ-Петербургъ, 1884. — С. 303.
  7. исторический словарь Сурожское Море. Gufo.me. 2015 Gufo.me (2015).
  8. Природа Азовского моря.. Теллина 2018 шеран 3 декабрехь.
  9. (Страхов, 1963)
  10. Основные факторы, определяющие ледовый режим Азовского моря (оьр.). Теллина 2018 шеран 3 декабрехь., esimo.oceanography.ru
  11. Азовское море покрылось льдом толщиной 5-10 см. Теллина 2018 шеран 3 декабрехь., Известия. Ру

Литература нисйе бӀаьра

  • Азовское море // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Незнамов П. А. Карта Азовского моря 1699 года // Труды Гос. ист. музея. — 1941. — Вып. 14. — С. 73-81, репр. карты.
  • Велокурова Н. И. Гидрометеорологическая характеристика Азовского моря / Н. И. Велокурова, Д. К. Старов. — Москва-Ленинград: Гидрометеоиздат, 1947. — 116 с.
  • Тушин Ю. П. Русское мореплавание на Азовском, Каспийском и Черном морях (XVII век) / Ю. П. Тушин; Авт. предисл. В. В. Мавродин; Худож. Д. Станкевич; Ленинградский ордена Ленина государственный университет имени А.А. Жданова. — М.: Наука (Глав. редакция восточной лит-ры), 1978. — 184 с. — 10 000 экз. (обл.)
  • Энциклопедия Таганрога. — Ростов-на-Дону: Ростиздат, 2003. — 512 с. — ISBN 5-7509-0662-0.
  • Бродяной А. В. Названия Азовского моря. — Врадиевка: Издательство Коваленко А. Г., 2008. — 48 с. — ISBN 978-966-2035-01-8.
  • Дирипаско О.А. и др. Рыбы Азовского моря. — Бердянск, 2011.
  • Яновский Э. Г. Рыбы Азовского моря. — Бердянск, 2001.
  • Анистратенко В.В. и др. Моллюски Азовского моря. — Киев: Наукова Думка, 2011.
  • Матишов Г. Г. и др. Закономерности экосистемных процессов в Азовском море. – 2006..

Хьажоргаш нисйе бӀаьра

Кеп:Атлантикин Ӏапказан хӀордаш