Антарктида
Антарктида[1] (желт. ἀνταρκτικός — Арктикан дуьхьало) — континент, лаьтта Дуьненан уггаре къилбехахь. Антарктидин йукъ гергга йу Къилба полюсан. Бердашца ду Атлантикин, ХӀиндин, Тийна Ӏапказаш. 2000 шарахь дуьйна Антарктидин бердашкара 60° къ. ш. къилбехьара хишшах, Дуьненайукъара гидрографин кхолламан сацамца олу Къилба Ӏапказ[2][3].
| Антарктида | |
|---|---|
.svg) | |
| Мохк | 14 107 000 км² |
| Бахархой | гуттаренна беха бахархой бац, полюсийн станцийн белхалой: аьхка 4000 стаг гергга, Ӏай 1000 стаг гергга. стаг |
| Йукъахь йу | 0 пачхьалкхаш |
| Мотт | дац |
| Интернет-доменаш | .aq |
 Викиларми чохь медиафайлаш | |
Континентан майда йу 14 107 000 км² (царех шельфан шалаьмнаш — 930 000 км², гӀайренаш — 75 500 км²). Къилбаседехьара къилбехьа кхаччалц 3000 км гергга йеха йу, ткъа малхбузехьара малхбалехьа — 4500 км[4]. Антарктидин локхаллин йуккъера барам массо а континентел боккха бу. Шелонан полюс йоцург, Антарктидехь йу хӀаваан тӀуналлин дустаран уггаре лахара барам болу, уггаре чӀогӀа а, дукха лаьтта а мох болу, уггаре жигара мелхан радиаци йолу меттигаш[5].
Антарктида кхин а олу Антарктида материках а, гуонахьара гӀайренех а лаьтта дуьненан декъах.
Этимологи
бӀаьра нисйан«Антарктида» цӀе йу желтойн дешан ἀνταρκτική роман йина верси — зударийн тайпа ἀνταρκτικός дешах[6], цуьнан маьӀна ду «Арктикин дуьхьала», «къилбаседин дуьхьала»[7].
Цхь «антарктикин регион» йийцина шен «Метеорологика» жайнахь Аристотела (Вайн эрал 350 шо гергга хьалха)[8]. II бӀешеран ширажелтойн географо а, картографо а, математико а Тиран Марина и цӀе лелийна вайн деношка ца кхаьчна дуьненан картин тӀехь. Руман йаздархоша Гай Юлий Гигина а, Апулейс а (I—II бӀешераш) лелийна роман йина желтойн цӀе Pólus antarcticus къилба полюс билгалйоккхуш[9][10], цунах схьадаьлла ширафранцузийн pole antartike (хӀинца йаздо — pôle antarctique), дӀайаздина 1270 шарахь, цуо шен рогӀехь даьккхина, йуккъераингалсан pol antartik Чосер Джефринан 1391 шеран трактатехь (тахана йаздо — Antarctic Pole)[11].
ХӀинцалера географин коннотацеш схьаэцале, «Антарктида» термин а, цунах схьайевлла терминаш а лелайора «къилбаседин дуьхьалара меттигаш билгалйохуш. Масала, XVI бӀешарахь Бразилехь йиллина дукха ца лаьттина французийн колони, цунах олура «Антарктикин Франци».
1820 шарахь дуьненна гуотесна антарктикин экспедицехь уггаре хьалха антарктикин шельфан шалаьмнашка кхаьчна оьрсийн хӀордахой Ф. Ф. Беллинсгаузена а, М. П. Лазаревс а, карийначу лаьттана цӀе йелира «шен материк». «Антарктикин материком» цунна цӀе тиллира 1840 шарахь америкин хӀордан эпсаро а, талламхочо а Уилкс Чарлза, иза куьйгалла деш вара 1830-гӀа шерашкахь АЦШ ТӀХӀН картографин департаментанна. Дуьххьара йерриг материк гайтира 1886 шарахь ингалсан Ӏапказографан Мэррей Джонан картин тӀехь, цӀе йазйинера «Хила тарло Антарктикин континент»[12].
ХӀинцалера географин коннотацеш схьаэцале, «Антарктида» термин а, цунах схьайевлла терминаш а лелайора «къилбаседин дуьхьалара меттигаш билгалйохуш. Масала, XVI бӀешарахь Бразилехь йиллина дукха ца лаьттина французийн колони, цунах олура «Антарктикин Франци».
1820 шарахь дуьненна гуотесна антарктикин экспедицехь уггаре хьалха антарктикин шельфан шалаьмнашка кхаьчна оьрсийн хӀордахой Ф. Ф. Беллинсгаузена а, М. П. Лазаревс а, карийначу лаьттана цӀе йелира «шен материк». «Антарктикин материком» цунна цӀе тиллира 1840 шарахь америкин хӀордан эпсаро а, талламхочо а Уилкс Чарлза, иза куьйгалла деш вара 1830-гӀа шерашкахь АЦШ ТӀХӀН картографин департаментанна. Дуьххьара йерриг материк гайтира 1886 шарахь ингалсан Ӏапказографан Мэррей Джонан картин тӀехь, цӀе йазйинера «Хила тарло Антарктикин континент»[13].
Дуьххьара континентан официалан «Антарктида» цӀе 1890-гӀа шерашкахь лелор тӀейаздина шотландин картографан Бартоломью Джон Джорджана[14].
ДӀайеллар
бӀаьра нисйан
Антарктида дӀайиллира 1820 шеран 16 (28) январехь куьйгаллехь Беллинсгаузен Фаддей а, Лазарев Михаил а волу оьрсийн экспедицис, уьш шлюп-кеманаш «Малхбале» а, «Машаре» а аьттехьа бахара шельфан шаломан 69°21′ къ. ш. 2°14′ м. д.HGЯO меттигехь (хӀинцалера Беллинсгаузенан шельфан шаломан кӀошт). Цул хьалха къилба материк (лат. Terra Australis) хилар чӀагӀдора гипотезашца, дукхаха иза дӀатухура Къилба Америкех (масала, 1513 шарахь Пири-рейса хӀоттийна картин тӀехь) а, Австралех а.
Галерей
бӀаьра нисйан
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ «Русско-чеченский словарь» (авторы — А.Т. Карасаев, А.Г. Мациев)
- ↑ Южный Океан. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 22 май. Кху чуьра архивйина оригиналан 2019 шеран 4 июнехь
- ↑ Ю́ЖНЫЙ ОКЕА́Н // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ Материк Антарктида. ТӀекхочу дата: 2021 шеран 18 март. Архивйина 2021 шеран 9 майхь
- ↑ Цитатийн гӀалат:
<ref>тег нийса йац; кхуантарктикатIетовжаран текст йазйина йац - ↑ Liddell, Henry George; Scott, Robert. A Greek-English Lexicon(ингалс.) / Crane, Gregory R.. — Tufts University. — (Perseus Digital Library). Архиван копи 2014 шеран 15 июлехь дуьйна Wayback Machine тӀехь
- ↑ Hince, Bernadette. The Antarctic Dictionary(ингалс.). — CSIRO Publishing, 2000. — P. 6. — ISBN 978-0-9577471-1-1.
- ↑ Aristotle. Meteorologica. Архивйина 2021 шеран 23 апрелехь Book II, Part 5. 350 BC. Translated by E. Webster. Oxford: Clarendon Press, 1923. 140 pp.
- ↑ Hyginus. De astronomia. Архивйина 2021 шеран 24 февралехь Ed. G. Viré. Stuttgart: Teubner, 1992. 176 pp.
- ↑ Apuleii. Opera omnia. Архивйина 2021 шеран 24 февралехь Volumen tertium. London: Valpy, 1825. 544 pp.
- ↑ G. Chaucer. A Treatise on the Astrolabe. Архивйина 2021 шеран 3 апрелехь Approx. 1391. Ed. W. Skeat. London: N. Trübner, 1872. 188 pp.
- ↑ Происхождение названия Антарктида. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 20 июнь. Архивйина 2019 шеран 2 сентябрехь Архивйина 2019-09-02 — Wayback Machine
- ↑ Происхождение названия Антарктида. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 20 июнь. Архивйина 2019 шеран 2 сентябрехь Архивйина 2019-09-02 — Wayback Machine
- ↑ John George Bartholomew and the naming of Antarctica, CAIRT Issue 13, National Library of Scotland, July 2008, ISSN 1477-4186, and also The Bartholomew Archive. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 20 июнь. Архивйина 2021 шеран 23 апрелехь
<ref> «autogenerated2» цӀарца, кху <references> йукъахь билгалйина йолу, хьалха хилла йозан йукъахь йац.Литература
бӀаьра нисйан- Саватюгин Л. М., Преображенская М. А. Карта Антарктиды: имена и судьбы / под ред. д-ра экон. наук, канд. геогр. наук М. В. Слипенчука. — СПб.: ГеоГраф, 2014. — 352 с.: ил. — (Полярные истории) — ISBN 978-5-902211-29-7.
- Трёшников А. Ф. История открытия и исследования Антарктиды. — М.: Географгиз, 1963. — 432 с. — (Открытие Земли). — 17 000 экз. Архиван копи 2014 шеран 22 февралехь дуьйна Wayback Machine тӀехь
- Рудой А. Н. Феномен Антарктиды. — Томск: STT, 1999. — 128 с. — 1000 экз.
- Лосев К. С. Страна вечной зимы: О ледниковом покрове Антарктиды. — Л.: Гидрометеоиздат, 1986. — 112, [16] с. — 92 000 экз.
Хьажоргаш
бӀаьра нисйан
- Антарктида / В. М. Котляков, Н. А. Божко // Анкилоз — Банка. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 25—29. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 2). — ISBN 5-85270-330-3.
- Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR)
- United States Antarctic Resource Center (USARC)
- The Atlas of Antarctic Research at USARC. Кху чуьра архивйина оригиналан 2005 шеран 30 октябрехь
- British Antarctic Survey
- Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)
- Antarctic Place-names Commission of Bulgaria
- Л. Иванов и др. Карта о-вов Ливингстон и Гринвич Архивйина 2022-03-31 — Wayback Machine
- Антарктическая группа СПГГИ (ЛГИ). LMI/SPMI (Mining Institute) Архивйина 2008-12-27 — Wayback Machine
- Изменения температуры с 1981 по 2007 год. Архивйина 2008 шеран 20 сентябрехь Архивйина 2008-09-20 — Wayback Machine (NASA)
- Владимир Бардин. Клыки дракона (оз. Радок) (ru) // Вокруг света. — Молодая гвардия, март 1986. — № 3 (2545).
- Дубровин Л. И. Человек на ледяном континенте. — Л.: Гидрометеоиздат, 1976.
- Антарктида. Кху чуьра архивйина оригиналан 2015 шеран 28 ноябрехь