Ба́кохан губе́рниРоссийн империн (цул тӀаьхьа — Российн республикин, Азербайджанан Демократин Республикин) административан-мехкан дакъа (губерни), хилла 1859 - 1920 шерашкахь.

Бакохан губерни
Бакинская губернія
ХӀост
ХӀост
40°22′00″ къ. ш. 49°50′07″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх Российн импери
Российн республика
Азербайджанан Демократин Республика
Йукъайоду Кавказан мохк
Адм. центр Бакох
Истори а, географи а
Кхоллар 1859
ДӀайаккхар 1920
Латта 34 410,2 чаккхарма² (39 100 км²)
Йаккхий гӀаланаш Бакох, Ленкорань, Шемаха, Къуба
Бахархой
Бахархой 1 012 900[2] стаг (1913)
Къаьмнийн хӀоттам азербайджанаш (татары, согласно терминологии того времени)[3], таташ, оьрсий, гӀазгӀумкий, Лаьзгий, эрмалой, талышаш
Бакохан губерни картин тӀехь
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Губернин гӀала — Бакох.

Физикин-географин хьал нисйе бӀаьра

Географин хьал нисйе бӀаьра

Российн империн губернех цхьаъ, доза дара къилбаседехьа ДегӀастан областца, малхбузехьа — Елизаветполан губерница, къилбехьа — Персица.

Губернис дӀалоцура хӀинцалерачу Азербайджанан мехкан малхбален дакъа.

Бахархой нисйе бӀаьра

1891 шарахь губернехь вехара 735 760 стаг.[4]

1897 шеран Российн империн хьалхара йукъара бахархой багарбарца губернехь вериг вехара 826 716 стаг (божарий — 458 65 ст., 55,4 %; зударий — 68 651 ст., 44,6 %; царех дешаран говза — 65 311 ст., 7,9 %)[5][6]. Дешаран говза оьрсашлахь вара 37,6 %, эрмалошлахь — 24,4 %, азербайджанашлахь — 2,5 %, таташлахь — 1,9 %, талышашлахь — 1,2 %[7]. ГӀалийн бахархой бара 169 995 ст. (20,5 %) берриг бахархойх (дешаран говза — 26,4 %)[8].

1913 шарахь губернехь вехара 1 033 700 ст.[9]

Къоман хӀоттам нисйе бӀаьра

Шо Уезд ГӀезалой (азербайджанаш)[Комм. 1] Таташ Великорусаш (оьрсий), малорусаш (украинаш), белорусаш Эрмалой Лаьзгийн къаьмнаш[Комм. 2] Талышаш Жуьгтий ГӀажарий Немцой ЖӀай-Ӏаьндийн къаьмнаш Гуьржий Полякаш Туркой Мордвахой Шведаш Желтой Литвахой Кхин берш
1897[10][11] Йерриг губерни 485 146 (58,68 %) 89 519 (10,83 %) 77 681 (9,4 %) 52 233 (6,32 %) 60 003 (7,26 %) 34 994 (4,23 %) 8 172 (0,99 %) 5 973 (0,72 %) 3 430 (0,41 %) 2 898 (0,35 %) 1 616 (0,2 %) 1 439 (0,17 %) 1 155 (0,14 %) 531 (0,06 %) 347 (0,04 %) 278 (0,03 %) 272 (0,03 %) 1 029 (0,12 %)
Бакохан 63 415 (34,67 %) 34 503 (18,86 %) 45 510 (24,88 %) 22 583 (12,35 %) 1 363 (0,75 %) 3 (<0,01 %) 2 034 (1,11 %) 4 774 (2,61 %) 3 204 (1,75 %) 737 (0,4 %) 1 127 (0,62 %) 982 (0,54 %) 837 (0,46 %) 353 (0,19 %) 345 (0,19 %) 249 (0,14 %) 115 (0,06 %) 763 (0,42 %)
Геокчайн 92 962 (78,98 %) 3 995 (3,39 %) 2 475 (2,10 %) 12 994 (11,04 %) 2 051 (1,75 %) --- 847 (0,72 %) 265 (0,23 %) 14 (0,01 %) 1 772 (1,51 %) 235 (0,2 %) 27 (0,02 %) 11 (0,01 %) 1 (<0,01 %) --- 12 (0,01 %) --- 44 (0,04 %)
Джеватан 84 054 (93,35 %) --- 4 635 (5,15 %) 699 (0,78 %) 79 (0,09 %) --- 8 (0,01 %) 147 (0,16 %) 29 (0,03 %) 152 (0,17 %) 122 (0,14 %) 60 (0,07 %) --- 5 (0,01 %) --- 7 (0,01 %) 4 (<0,01 %) 42 (0,05 %)
Къубин 70 150 (38,28 %) 46 430 (25,34 %) 3 971 (2,17 %) 1 191 (0,65 %) 56 370 (30,76 %) --- 3 972 (2,17 %) 549 (0,3 %) 38 (0,02 %) 97 (0,05 %) 66 (0,04 %) 64 (0,03 %) 216 (0,12 %) 1 (<0,01 %) --- --- 5 (<0,01 %) 122 (0,07 %)
Ленкоранан 84 725 (64,68 %) 74 (0,06 %) 9 728 (7,43 %) 483 (0,37 %) 5 (<0,01 %) 34 991 (26,71 %) 207 (0,16 %) 89 (0,07 %) 132 (0,01 %) 14 (0,01 %) 17 (0,01 %) 205 (0,16 %) 82 (0,06 %) 169 (0,13 %) 2 (<0,01 %) 9 (0,01 %) 5 (<0,01 %) 50 (0,04 %)
Шемахин 89 840 (73,73 %) 4 517 (3,71 %) 11 362 (9,33 %) 14 283 (11,72 %) 135 (0,11 %) --- 1 104 (0,91 %) 149 (0,12 %) 13 (0,01 %) 126 (0,1 %) 49 (0,04 %) 101 (0,08 %) 9 (0,01 %) 2 (<0,01 %) --- 1 (<0,01 %) 143 (0,12 %) 8 (0,01 %)

Динан хӀоттам нисйе бӀаьра

 
Бакохан бердйист, 1897 шо.

1897 шеран Российн империн бахархой дуьххьара багарбаран хаамашца[12]

Административан йекъайалар нисйе бӀаьра

Файл:Bakinskaya gubernia.png
Бакохан губернин административан йекъайалар.

XIX бӀешо чекхдолуш губернин йукъахь йара 6 уезд[6](административан йекъайалар дисира Россий импери йохалц):

№ п/п Уезд Уездан гӀала Уездан гӀалин
хӀост
Майда,
чаккхарма²
Бахархой, ст.
1897[6] 1913[9] 1897[6] 1913[9]
1 Бакохан Бакох 111 904 127 646 Файл:Герб Баку.gif 3 647,2 182 897 298 500
2 Геокчайн Геокчай 2 201 3 958   3 755,7 117 705 147 300
3 Джеватан Сальяны 11 787 16 120   10 116,9 90 043 94 100
4 Къубин Къуба 15 363 14 644   6 284,4 183 242 207 900
5 Шемахин Шемаха 20 007 22 206   5 846,0 121 842 155 200
6 Ленкоранан Ленкорань 8 733 8 800   4 760,0 130 987 130 700

Истори нисйе бӀаьра

 
Александр II-гӀачо чӀагӀйина официалан йозанца йолу губернин хӀост, 1878 шо.

1859 шарахь губернин гӀалахь Шемахехь зуламаш деш мохкбегорца лакхарчу омарца 6 декабрехь Шемахин губернин урхалла, цигахь йолчу йерриг губернин урхаллашца дехьайехира Бакоха, губернин цӀе а хийцира Бакохан[13] аьлла. Оццу омарца Бакохах йира губернин гӀала. 1860 шарахь цунах схьатуьйхира Къубин уезд, ткъа цул тӀаьхьа Елизаветполан губерни кхолларца цунна йукъайахара Нухьин а, Шушин[14] а уездаш.

1905—1906 шерашкахь Эрмалойн-гӀезалойн дов бахьнехь Бакохахь болх бира ханна йолу инарла-губернаторалло[14].

1917 шеран Февралан революцел тӀаьхьа Бакохан губернехь меттигера меженаш хилира йукъараллин кхолламийн кхочушдаран комитеташ а, цара хоржу комиссараш а[14] Октябран революцел тӀаьхьа Бакохахь болабелира тайп-тайпана партешна йукъахь политикин къовсам, амма 1918 шеран Мартан хиламашна тӀаьхьа гӀалахь а, губернехь а тӀехевшина бара большевикаш[15]. 1918 шеран 25 апрелехь кхайкхийра Бакохан коммуна, иза 26 июлехь хийцира Центрокаспийн диктатуро.

1918 шеран аьхка Кавказан исламан эскар тӀелатар а, Бакох йоккху тӀом а, бахьнехь гала а, йерриг Бакохан губерни а йукъайахара Азербайджанан Демократин Республикин[16]. Бакох йаккхарца туркойн а, азербайджанийн а герзашца йолу тобанаша массашкахь байира машаре эрмалойн бахархой, 1918 шеран мартехь Бакохан комуннин эскарша а, эрмалойн «Дашнакцутюн» партин герзашца йолу тобанаша а Бакохахь массашкахь машаре бусалба бахархой байарна дуьхьала[17][18][19].

Экономика нисйе бӀаьра

Промышленность нисйе бӀаьра

 
Бакохан мехкадаьтта доккху меттиг, Биби-Эйбат, 1915 шо.

Хьажа кхин а Азербайджанан экономикин истори

Промышленностан уггаре коьрта дакъа дара мехкдаьттадаккхар а, иза тодар а, чагӀардаккхар, дама кечдар. Бахархой ладаме дакъа латталелорехь а, маьӀданаш дохучу а белхашкахь дара (69 %), мехкдаьтта доцучу сфере — 11,3 %, тодаран промышленностехь а, махлелорехь а (цунна йукъахь мехах нах дӀасалелор а) — 9 % а, 9,3 % а хӀоранхьа[20].

1870-гӀа шерашкахь дуьйна Бакохан кӀоштах уггаре йоккха Российн мехкдаьттадаккхаран йукъ хилира. Мехкдаьттадоккху меттигаш коьртаниг Оьрсийн инарлин мехкдаьттан корпорацин а, ингалсан-голландин «Шелл» трестан а, «Нобель» доттагӀаллин а, Финансийн мехкдаьттан корпорацин а долахь йара [21]. XIX бӀешеран чаккхегахь губернехь йара 209 мехкдаьттадоккху меттиг, 930 сов буру тоьхна меттиг (1906—1908 шерашкахь — 1600 сов).

XIX бӀешо чекхдолуш губернехь йара 247 даридуцу а, дарин тай луьсту а фабрика, 125 кхийра завод.

1915 шарахь Бакохахь промышленносто арахеца долийна толуол — оьккхург йеш йолу аьргалла (тротил), иза до аьрга мехкдаьттах[22].

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

Комментареш
  1. Согласно Сборника материалов для описания местностей и племен Кавказа и ЭСБЕ — «татары», переписи населения 1897 года — «татары», язык указан как «татарский», Кавказскому календарю — «татары». Согласно нынешней терминологии и в тексте статьи — азербайджанцы
  2. Согласно переписи населения 1897 года — «кюринцы», «лезгины», а также носители Кази-Кумукского языка (лакцы). В 19-начале 20 вв. «лезгинами» в регионе помимо непосредственно лезгин, также именовались и остальные лезгинские народы.
  3. В переписи указаны как магометане
  4. В переписи указаны как «Армяне-григориане»
Хьосташ
  1. 1 2 http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_gub_97.php?reg=61
  2. Россия. Географическое описание Российское Империи по губерниям и областям с географическими картами. / А.Е. Рябченко. — СПб.: Тип. "Бережливость", 1913. — 286 с.
  3. Первой Всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г.т.61.:/ под редакцией Н. А. Тройницкого. - (Санкт-Петербург): издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899-1905. Бакинская губерния. Стр. VI.
  4. Бакох // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  5. Первой Всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. т.61.:/ под редакцией Н. А. Тройницкого. — (Санкт-Петербург): издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899—1905. Бакинская губерния. Стр. IV.
  6. 1 2 3 4 Первой Всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. т.61.:/ под редакцией Н. А. Тройницкого. — (Санкт-Петербург): издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899—1905. Бакинская губерния. Стр. 1.
  7. Первой Всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. т.61.:/ под редакцией Н. А. Тройницкого. — (Санкт-Петербург): издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899—1905. Бакинская губерния. Стр. IX.
  8. Первой Всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. т.61.:/ под редакцией Н. А. Тройницкого. — (Санкт-Петербург): издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899—1905. Бакинская губерния. Стр. IV, 1.
  9. 1 2 3 Россия. Географическое описание Российское Империи по губерниям и областям с географическими картами. / А.Е. Рябченко. — СПб.: Тип. "Бережливость", 1913. — 286 с.
  10. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей. Бакинская губерния
  11. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. т.61.:/ под редакцией Н. А. Тройницкого. — (Санкт-Петербург): издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899—1905. Бакинская губерния. Стр. 1-3, 50-91.
  12. Первой Всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. т.61.:/ под редакцией Н. А. Тройницкого. — (Санкт-Петербург): издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899—1905. Бакинская губерния. Стр. 3, 50-51.
  13. Документы по истории Бакох. 1810—1917. — Бакох, 1978, с. 69
  14. 1 2 3 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası: I cild. — С. 241—244.
  15. Firuz Kazemzadeh. Baku Soviet versus Baku Duma, The Musavat and the Bolsheviks, March Events // Struggle for Transcaucasia.
  16. Бакинская губерния // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  17. Азербайджан и Россия. Общества и государства. Майкл Смит. Память об утратах и азербайджанское общество Архивйина 2011-03-10 — Wayback Machine
  18. Kazemzadeh, F. The Struggle For Transcaucasia: 1917—1921, The New York Philosophical Library, 1951, p. 143
  19. Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5, 9780521522458
  20. Первой Всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. т.61.:/ под редакцией Н. А. Тройницкого. — (Санкт-Петербург): издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899—1905. Бакинская губерния. Стр. X.
  21. Отечественная история. Энциклопедия.- Т. 1. -М., Большая Российская Энциклопедия, 1994.- С. 145
  22. сайт Музея компании «Роснефть»(ТӀе цакхочу хьажорг)

Литература а, хьажоргаш а нисйе бӀаьра