Бе́цанмеъ[1] (лат. Crex crex) — пастушкови доьзалера жима олхазар. Бен бо тӀуьна лекхабецийн байн тӀехь, йуькъа коьллаш йевлла уьшалаш тӀехь, дӀадийна оханаш тӀехь, Евразин барамера шораллашкара кхин йиллина ландшафташкахь. Ах сов популяци деба Россин мехкахь[2]. Кхелха олхазар, Ӏа доккху Африкехь, коьртаниг континентан къилба-малхбален декъера коьллийн а, бецийн а саваннашкахь.

Бецанмеъ
 декар
Аз декар
Ӏилманан классификаци
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Crex crex (Linnaeus, 1758)
Синонимаш
  • Rallus crex
Ареал
сурт

     Бен бен ца бо      Кхалхаран маршруташ      Кхалхаран кӀошташ

     Реинтродукци йина
Ларйен статус

Барамашца дусталур ду шоршалца йа лекъца, дегӀаца тера ду котаман меах. Дахар лечкъина ду, лекха буц йукъара ара ца долу ала мегар ду. ТӀема ца лууш а, цадаьлла а бен ца лела, амма кхелхачу заманахь атта эзарнаш километраш дӀадоьду, хӀурд тӀехула а, гӀум-аренан тӀехула а. Бецанмеъ бен болчу декъехь хилар дика гойту боьршачо мохь тоьхча, мох боцучу хенахь и мохь хеза 1,5 км генара. Олхазараш мохь бетта майхь а, аьхкенан хьалхарчу декъехь а, йисинчу хенахь гӀовгӀа ца йо, Ӏаьнан Ӏойлехь муххале а.

Йуу сагалматаш, гезгаш, моллюскаш, наггахь кегийра пхьидарчий а, декха дийнаташ а, кхин а хӀуш, тайп-тайпана бецийн баьццара дакъош, кенаш, царна йукъахь культурин ораматаш а. Деба шарахь цкъа-шозза, бен бо кӀаг чохь, дукха хьолехь коллин йа лекха баьрзан ӀиндагӀехь, наггахь кертан йа терачу гӀишлонан ӀиндагӀехь. Тевнахь 5—14 кӀаййо-цӀен-можа йа баьццаро бесара хӀоа, тӀехула цӀен-боьмаша йа шекъан басара тӀеданаш хуьлу. КӀорнеш дохуш боьршачо дакъа ца лоцу.

Европехь XIX—XX бӀешерашкахь билгалдаьккхина хаъал барам лагӀбалар, иза доьзна ду цхьаьна агӀор докъар керла механикин хьесапца кечдар, вукха агӀор ландшафташ адамо хийцарца. Цхьа могӀа мехкашкахь барам охьабаьлла бохаман тӀегӀане кхаччалц, и кеп хӀоттийна хӀаллакхиларан дозане. Дуьненайукъара ЦӀен жайно йехачу заманахь бецанмеэ хьожура экаме йа цунна гергара кепе санна, амма Малхбален Европера а, Россера а олхазаран барамех лаьцна керла хаамаша гайтира, олхазарийн хьал, хьалха хетачулла, гӀоле хилар. Европера барам цхьаццанхьа метахӀоттар доьзна хьакхаран технологи хийцарца, хьалха хӀаллакдора тевнаш. Тахана кепан статус дика хилар къобал дина.

Бецанмеан жижиган чам дика бу, цу тӀе жӀаьлица цунна таллар хала ду олхазар леларан амал бахьнехь. Коьртаниг бецанмеан толу кхечу месаш йолчу ижуца цхьаьна.

Систематика нисйе бӀаьра

Бецанмеан дуьххьарлера Ӏилманан сурт хӀоттийна 1758 шарахь Линней Карла «Ӏаламан система» жайнин 10-гӀа арахецарехь. Авторо цунна йелла латинан цӀе Rallus crex, цхьаьна тобане хӀоттийна хинан пастушокца, бесара бекасца (Rostratula benghalensis), каролинин погонышца (Porzana carolina)[3]. 1803 шарахь немцойн натуралисто Бехштейн Иоганна къастийна иза ша йолчу, оцу хенахь цхьаьна тайпана Crex, билгалйаьккхина Crex pratensis[4] аьлла. ТӀаьхьуо, хьалха лелийна цӀеран приоритет бахьнехь, кепо тӀаьххьара цӀе схьаэцна Crex crex. Бецанмеан уггаре гергара лору африкин бецанмеъ, иза хӀинца дукхаха долчу арахецаршкахь Crex[5] тайпанна йукъадоьду.

Бецанмеаш оьздангаллехь нисйе бӀаьра

Бецанмеаш шокйетта, бецанмеаш.
Цундела сирла ду уьш
Дог цӀена дахарехь ду уьш
Самукъане къинхьегаман мохьца…

Есенин Сергей, «ХӀора къинхьегам декъала бие, аьтто!»[6]

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. Исмаилов А. «Дош» нохчийн-оьрсийн дошам(нох.). — Грозный, 2009.
  2. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху iucn тIетовжаран йоза йаздина дац
  3. Linnaeus, 1758, p. 153.
  4. Bechstein, 1803, p. 336.
  5. Livezey, 1998, p. 2134.
  6. Есенин, 2014, с. 232.

Литература нисйе бӀаьра

  • Аксаков С. Т. Записки ружейного охотника Оренбургской губернии // Собрание сочинений в 5 т. — М.: Правда, 1966. — Т. 5. — 488 с.
  • Бёме, Р. Л.; Грачёв, Н. П.; Исаков, Ю. А.; Кошелев, А. И.; Курочкин, Е. Н.; Потапов, Р. Л.; Рустамов, А. К.; Флинт, В. Е. Курообразные, журавлеобразные // Птицы СССР. — М.: Наука, 1987.
  • Бутурлин С. А.; Гептнер, В. Г.; Дементьев, Г. П.; Житков, Б. М.; Огнев, С. И.; Промптов, А. Н.; Туров, С. С.; Формозов, А. Н.; Шульпин, Л. М. Животный мир СССР. Птицы. — М.-Л.: Детиздат, 1940.
  • Галич, Александр. Я выбираю Свободу. — Глагол, 1991. — 255 с.
  • Гиппиус, Зинаида. Живые лица. — Олма-Пресс, 2002. — 448 с. — ISBN 5-22402000-X.
  • Дементьев, Г. П., Гладков Н. А. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1951. — Т. 3.
  • Есенин, Сергей. Я, Есенин Сергей…. — Directmedia, 2014. — 684 с. — ISBN 978-5447509552.
  • Коблик, Е. А. Разнообразие птиц (по материалам экспозиции Зоологического музея МГУ. — Изд. МГУ, 2001. — Т. Ч. 2 (Отряды Курообразные, Трёхпёрсткообразные, Журавлеобразные, Ржанкообразные, Рябкообразные, Голубеобразные, Попугаеобразные, Кукушкообразные). — 358 с. — ISBN 5-211-04072-4.
  • Наумов, Н. П.; Карташев, Н. Н. Зоология позвоночных. Часть вторая: пресмыкающиеся, птицы, млекопитающие. — Высшая школа, 1979. — 608 с. — ISBN 978-5458325738.
  • Рябицев, В. К. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2001. — 608 с. — ISBN 5-7525-0825-8.
  • Степанян, Л. С. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — Москва: Академкнига, 2003. — С. 166—167. — ISBN 5-94628-093-7.
  • Bechstein, Johann Matthäus. Ornithologisches Taschenbuch von und für Deutschland oder kurze Beschreibung aller Vogel Deutschlands. — Leipzig : Richter, 1803. — Т. 2.
  • Bibby, Colin J.; Burgess, Neil D.; Hill, David A.; Mustoe, Simon; Lambton, Sandra. Bird Census Techniques. — Academic Press, 2000. — 302 p. — ISBN 978-0120958313.
  • Bourne, W. P. R. The breeding birds of Bermuda // Ibis. — 1957. — Vol. 99, no. 1. — P. 94—105. — DOI:10.1111/j.1474-919X.1957.tb01935.x.
  • Bräunlich, Axel; Rank, Michael. Notes on the occurrence of the Corncrake (Crex crex) in Asia and in the Pacific region / Schäffer, N.; Mammen, U., eds. // Proceedings International Corncrake Workshop, Hilpoltstein, Germany. — 1998. — P. 10—12.
  • Cocker, Mark; Mabey, Richard. Birds Britannica. — Random House UK, 2005. — 484 p. — ISBN 978-0701169077.
  • Collar, N. J.; Crosby, M. J.; Stattersfield, A. J. Birds to Watch 2: The World List of Threatened Birds. — BirdLife International, 1994. — 407 p. — ISBN 978-0946888306.
  • García–R, Juan C.; Gibb, Gillian C.; Trewick, Steve A. Eocene diversification of crown group rails (Aves: Gruiformes: Rallidae) // PLoS One. — 2014. — Vol. 9, no. 10. — DOI:10.1371/journal.pone.0109635.
  • Graham, Jamie. Corn Crake pair-bonding and nesting behaviour // British Birds. — 2009. — Vol. 102, no. 4. — P. 217.
  • Green, Rhys E.; Rocamora, Gerard; Schäffer, Norbert. Populations, ecology and threats to the Corncrake Crex crex in Europe // Vogelwelt. — 1997. — Vol. 118. — P. 117—134.
  • Jobling, James А. A Dictionary of Scientific Bird Names. — United States: Oxford University Press, 1992. — ISBN 0198546343.
  • Holden, Peter; Cleeves, Tim. RSPB Handbook of British Birds. — Christopher Helm Publishers Ltd, 2010. — 320 p. — ISBN 978-1408127353.
  • Hudson, Anne V.; Stowe, Tim J.; Aspinall, Simon J. Status and distribution of Corncrakes in Britain in 1988 // British Birds. — 1990. — Vol. 83, no. 5. — P. 173—187.
  • Hume, Rob. RSPB Complete Birds of Britain and Europe. — Dorling Kindersley, 2009. — 488 p. — ISBN 978-1405345897.
  • Koffijberg, Kees; Schäffer, Norbert. International single species action plan for the conservation of the Corncrake Crex crex. — В: CMS Technical Series & AEWA Technical Series 14 & 9 // Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals (CMS) and Agreement on the Conservation of African-Eurasian Migratory Waterbirds (AEWA.). — 2006.
  • Linnaeus, Carlos. Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata : [лат.]. — Holmiae : Laurentii Salvii, 1758.
  • Livezey, Bradley C. A phylogenetic analysis of the Gruiformes (Aves) based on morphological characters, with an emphasis on the rails (Rallidae) // Philosophical Transactions of the Royal Society of London. — 1998. — Т. 353, № 378. — С. 2077—2151. — DOI:10.1098/rstb.1998.0353.
  • Skerrett, Adrian; Betts, Michael; Bullock, Ian; Fisher, David; Gerlach, Ron; Lucking, Rob; Phillips, John; Scott, Bob. Third report of the Seychelles Bird Records Committee // Bulletin of the African Bird Club. — 2006. — Vol. 13, no. 1. — P. 65—72.
  • Snow, David; Perrins, Christopher M. The Birds of the Western Palearctic. — Oxford University Press, 1998. — 1830 p. — ISBN 978-0198540991.
  • Stone, Witmer. Collinge on the Corn-crake // The Auk. — 1932. — Vol. 49, no. 1. — P. 126—127. — DOI:10.2307/4076773.
  • Taylor, Barry; van Perlo, Berl. Rails: A Guide to the Rails, Crakes, Gallinules and Coots of the World. — Pica Press, 2000. — 600 p. — ISBN 978-1873403594.
  • Taylor, Barry. Family Rallidae (Rails, Gallinules and Coots) / del Hoyo, J.; Elliott, A.; Sargatal, J. (eds.). — Handbook of the Birds of the World. — Lynx Edicions, 1996. — 821 p. — ISBN 978-8487334207.

Хьажоргаш нисйе бӀаьра