Ельцин, Борис Николаевич

Дехар «Ельцин» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.

Е́льцин Бори́с Никола́евич (1931 шеран 1 февралехь(19310201), ССРС, РСФСР, Уралан область, Буткин кӀошт, Бутка эвлахь — 2007 шеран 23 апрелехь, Российн Москохахь) — советийн а, российн а партин, пачхьалкхан, политикин гӀуллакххо. Российн хьалхара президент (1991—1999); 1991 шеран ноябрехь — 1992 шеран июнехь цхьаьна хенахь коьртехь хилира «хийцамхойн правительствон». 1992 шеран мартера май кхаччалц Российн Федерацин Дуьхьалонан министран декхарш кхочуш дира.

Ельцин Борис Николаевич
оьрс. Борис Николаевич Ельцин
РСФСР/Российн Федерацин Президент  — 1999 шеран 31 декабрь
Хьалха хилларг	дарж коьллина; иза ша РСФСР Лакхара Кхеташонан председатель
Когаметтаниг	Черномырдин Виктор (операции йечу хенахь хенан декхарш кхочушдийриг, 1996 ш. 5—6 ноябрь) Путин Владимир
Российн Федерацин правительствон куьйгалхо Российн Федерацин президент а волуш  — 1992 шеран 15 июнь
Хьалха хилларг	Силаев Иван
Когаметтаниг	Гайдар Егор (д.кх.) Черномырдин Виктор
ЛПД пачхьалкхийн куьйгалхойн кхеташонан председатель  — 1999 шеран 31 декабрь
Хьалха хилларг	дарж дӀадаьккхина
Когаметтаниг	Путин Владимир
Российн Федерацин Дуьхьалонан министран декхарш кхочушдийриг  — 1992 шеран 18 май
Хьалха хилларг	Кобец Константин
Когаметтаниг	Грачёв Павел
РСФСР Лакхарчу Кхеташонан председатель  — 1991 шеран 10 июль
Хьалха хилларг	Грибачёв Николай
Когаметтаниг	Хасбулатов Руслан
ССКП ЦК секретарь  — 1986 шеран 18 февраль
ССКП Москохан гӀалин комитетан Хьалхара секретарь  — 1987 шеран 11 ноябрь
Хьалха хилларг	Гришин Виктор
Когаметтаниг	Зайков Лев
ССКП Свердловскан обкоман хьалхара секретарь  — 1985 шеран 18 апрель
Хьалха хилларг	Рябов Яков
Когаметтаниг	Петров Юрий
Дин	Керста динан килс, керста
Вина терахь	1931 шеран 1 февраль({{padleft:1931|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:1|2|0}})
Вина меттиг	ССРС, РСФСР, Уралан область, Буткин кӀошт, Бутка,
Кхелхина терахь	2007 шеран 23 апрель({{padleft:2007|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:23|2|0}}) (76 шо)
Кхелхина меттиг	Москох, Росси
ДӀавоьллина	Новодевичьи кешнаш
Да	Ельцин Николай Игнатьевич
Нана	Старыгина Клавдия Васильевна
Зуда	Ельцина (Гирина) Наина Иосифовна (л. 1956)
Бераш	Елена Татьяна
Парти	ССКП (1961—1990) партехь вац (1990—2007)
Дешар	Уралан политехникин С. М. Кировн цӀарах институт
Динлелор	православи
Автограф
СовгӀаташ
Пачхьалкх	ССРС→ Росси
ЦӀе	Российн федерацин ТIеман Ницкъийн Лакхара Коьртабаьчча
Буьйр дар	Российн Федерацин ТӀеман Ницкъаш
Латар	Августан путч 1993 шеран конституцин къоьлла Россехь Гражданийн тӀом Гуьржийчохь Дуьххьара нохчи-оьрсийн тIом Гражданийн тӀом Таджикистанехь ТӀемлой ДегӀастане чубахар ШолгӀа нохчийн тӀом ХӀирийн-ГӀалгӀайн дов Карабахский конфликт Приднестровский конфликт Марш-бросок на Приштину Приднестровский конфликт
Викиларми чохь медиафайлаш

ССРС Лакхара Советан Союзан Кхеташонан 10-гӀа а, 11-га а кхайкхаман (1979—1989) депутат; ССРС Лакхара Советан Президиуман (1984—1988) декъахо. ССРС Халкъан депутат а, ССРС Лакхара Кхеташонан Къаьмнийн Кхеташонан (1989—1990) декъахо. РСФСР Халкъан депутат а, РСФСР Лакхара Кхеташонан председатель (1990—1991).

ССКП декъахо (1961—1990), ССКП ЦК декъахо (1981—1990); партехь даржашкахь хилла: Свердловскан ССКП обкоман хьалхара секретарь (1976—1985), ССКП ЦК секретарь (1985—1986), ССКП Москохан гӀалин комитетан хьалхара секретарь (1985—1987).

Историн йукъавахана хьалхара дерриг халкъо хаьржина Российн куьйгалхо санна, Российн радикалан йукъараллин-политикин а, экономикин а хӀоттаман реформатор санна. Ельцинан урхаллин мур билгалабелира 1991 шарахь Августан путчца а, Советийн Союз йохарца а, 1992 шарахь механ либерализацица а, приватизацица а, РФКПн дуьхьалонца а, 1993 а, 1999 а шерашкахь импичмент йан гӀортарца а, Лакхара Кхеташо эккхорца а, 1993 шеран Конституци тӀеэцарца а, Хьалхара нохчийн тӀемца (1994—1996) а, ШолгӀа нохчийн тӀом болабаларца а, ткъа кхин а 1998 шеран дефолтца а.

Жималла а, къуоналла а

Вина 1931 шеран 1 февралехь Уралан областан Бутка эвлахь (хӀинца Свердловскан областан Талицин кӀошт) байталбаьхначу ахархойн доьзалехь. Иштта йаздина ша Ельцина мемуарашкахь. Ельцин вина йуьрт хилар къуьйсу луларчу Басмановски эвлано. Хьалхара президентан биографо Минаев Бориса ма-йаздарра, ЕльцингӀар баха а баьхнера Басманово эвлахь, «амма шина эвлан больница лаьттара нисса Буткехь», цигахь дуьнен тӀевелира Ельцин Борис. ТӀаьхьа Ельцина дагалоьцура:

…ЕльцингӀеран доьзало, чекисташ Казане тептар тӀехь ма-йаздарра, сельсоветера пхи гектар латта эццера лело. «Революцел хьалха ден бахам кулакхийнчух бара, цуьнан хин хьер а, хӀаваан хьер а, ялтаорург а йара, шен бацош ялхой бара, 12 гектар гергга ялташ дара, ша цӀевнаш боьхку ялтахьокхург а, пхи говр а, биъ етт а…» Йара, йара, йара… Цунна бехке а вара — дукха болх барна, дукха шенан тӀелацарна. Ткъа советийн Ӏедалан везара эсала, гуш воцу, хьалха ца лелхарг. Онда, хьекъале, къегина нах цунна ца безара, ловза а ца бора.

Ткъе итталгӀачу шарахь доьзал «арабаьккхира». Деденгара гражданийн бакъонаш дӀайехира. Цунна шенан тӀейиллира йуьртбахаман налог. Доцца аьлча, лаг тӀе цамза таӀийра, иза царна дика а хаьара. Деда «къайлавелира»…

Ельцин Борис (аьрру агӀорхьара шолгӀа) бераллера доттагӀашца

Ельцин Борисан деда — Ельцин Игнатий Екимович (1875—1936) — хьалдолу ахархо, кулак, 1930 шарахь араваьккхина хьажийра Надеждинске), Уралан областе. Денана — Ельцина Анна Дмитриевна (1887—1941).

Ельцин Борисан нана — Ельцина Клавдия Васильевна (ден фамили Старыгина, 1908—1993), ахархойх, тегархо.

ГӀезалойн АССР ОГПУ йуьззина бакъонаш йолу векалан 1934 шеран 23 майн гуламан № 12 йолу протокол тӀера йоза, йуьйцу тоба (цунна йукъахь Николай а, Андриян а ЕльцингӀар)

Ельцин Борисан да — Ельцин Николай Игнатьевич (1906 шеран 27 июнь — 1977 шеран 30 май), гӀишлошйархо. 1934 шеран 28 апрелехь Николай шен вешица Андрианца а, кхин веа белхалочуьнца лецира, уьш бехке бира «гуттаренна а белхалошна йукъахь советашна дуьхьала агитаци ярна, шайн Ӏалашо хӀоттийна белхалойн чкъор дохо, долчу бакъонан низаман нах реза ца хилийтархьама. Даарца а, духарца а йолу халонаш дуьхьала етташ, кестта тӀом бера бу, Советийн Ӏедал духур ду бохуш эладиташ даржох, гӀиртира гӀуо дог-ойла кхолла. Агитаци лелира займашна дуьхьала, жигара дуьхьала бара австрин белхалошна гӀодарна.» 1934 шеран 23 майхь ГӀезалойн АССР ОГПУ ПП кхаамма РСФСР ЗК 10 пунктан 58-гӀа йаззамца (советашна дуьхьала пропаганда а, агитаци а) суд йина НБЛ 3 шо хан туьйхира. 1934 шеран 28 майхь шен вешица этапе вахийтира ЧГӀХК Дмитлаге, цигахь кхел чекхйаьккхира Москох-Ийдал татол доккхуш, болх бира йукъара а, гӀодаран а белхаш беш Талдоман кӀоштахь.

Николай Игнатьевич чувоьллина волуш, ЕльцингӀеран доьзал — цуьнан зуда Клавдия Васильевна а, кӀант Борис а, арадаьккхира барак чуьра, уьш чубитира цуьнца чохь волчу Казанерачу лоьран Петров Василий Петровичан зудчо Петрова Елизавета Ивановнас. К. В. Ельцинин прописка йира № 32 йолчу цӀа чохь ЙалхолгӀа Союзан урамехь (1956 шарахь цӀа дехьадаьккхира Карагандин ураме, 1999 шарахь цигахь хилира Б. Н. Ельцинан зуда Н. И. Ельцина).

1936 шеран 29 сентябрехь Н. И. Ельцин дика леларна хенал хьалха мукъаваьккхира чувоьллинчура, 1936 шеран октябрь болалуш йухавирзира Казане, оццу цӀа чу охьахиира. Кхуззахь 1937 шарахь Николайн а, Клавдиян а ЕльцингӀеран хилира шолгӀа кӀант — Михаил, цуьнан жӀаран нана хилира Василийн а, Елизаветин а ПетровгӀеран йоӀ Нина.

1937 шарахь ЕльцингӀар йухабаьхкира Урале, цигахь Н. И. Ельцина пхьеран болх бира Березникехь химкомбинат йеш, ткъа масех шо даьлча хилира заводан гӀишлошйаран декъан хьаькам.

Ельцинан бералла дӀайахара Перман областера Березники гӀалахь, циггахь чекхйаьккхира ишкол (хӀинца № 1 йолу А. С. Пушкинан цӀарах йолу ишкол). Ельцинан официалан биографица а, МХГӀ хаамашца а, дика доьшура, классан староста вара, амма гӀуо лелара, летара берех. Ткъа Ю. Борисёнокан а, В. Эрлихманан а йаззамехь чӀагдо, Ельцин «билгала ца велира дика мах хадорца». ВорхӀ класс чекхйаьккхинчул тӀаьхьа Ельцин дуьхьала велира берашна етташ, шен цӀахь болх бойтуш хьийзочу классан куьйгалхочун. Иза бахьнехь дӀаваьккхира ишколера «берхан билетаца», амма, партин гӀалин комитете вахана, деша таро йира кхечу ишколехь.

1934—1937 шерашкахь Б. Н. Ельцин чохь Ӏийна Казанера Карагандин урамера цӀа

Ельцинан аьрру куьйган ши пӀелг бацара, пӀелган йуьхьиг йацара. Ельцина дийцарехь, уьш дехира, граната йелла гӀертачу хенахь иза иккхина. И верси шеконе йуьллу Кара-Мурза Сергейс а, Мухин Юрийс а. ПӀелгаш ца хиларна Ельцин эскарехь а ца хилла.

1955 шеран 8 апрелехь шен куьйга йазйинчу автобиографица, 1949 шарахь дӀахӀоьттира Уралан политехникин С. М. Кировн цӀарах институтан гӀишлошйаран факультете, 1955 шарахь чекхйаккина иза «инженер-гӀишлошйархо» квалификацица «Промышленностан а, гражданийн а гӀишлошйар» говзаллица. Автобиографехь Ельцина хоуьйту, ша 1952 шарахь «цомгуш хилла шо йукъара далийтар». "Исповедь на заданную тему" (Хаттам, еллачу теманна) чохь Ельцина йаздо, шен дипломан белхан тема «Телевизионан бӀов» йара бохуш. Боккъала а йолу Ельцина дипломан тема лерина йара кӀоран шахтин чура болх бина гӀирсаш арабоху чамин зӀе йарах лаьцна, историкан Тимоти Колтона дийцарехь, цхьан а «доккха хӀума дац иза».

Студентийн шерашкахь дика ловзура волейболах, гӀалин гулйина командин йукъахь ловзура, ССРС спортан говзанча хилира. 1952 шарахь вара РСФСР хьалхейаккхаран зонин къийсамашкахь дакъа лоцу Молотовн областан зударийн волейболан командин тренер (командо йаьккхира 6-гӀа меттиг).

Профессионалан а, партин а гӀуллакх

1955 шарахь институт чекйаьккхича хьажийра «Уралтяжтрубстрой» тресте, цигахь цхьаьна шарахь масех говзалла караерзийра, цул тӀаьхьа тайп-тайпана гӀишлошйаран объекташкахь болх бира пхьар, декъан хьаькам. 1957 шарахь хилира трестан гишлошйаран урхаллин прораб. 1961 шарахь Компарте велира. 1963 шарахь хӀоттийра Свердловскан цӀеношдаран комбинатан коьрта инженер. 1966 шарахь дуьйна — Свердловскан ЦӀДК директор.

1963 шарахь Свердловск гӀалан Кировн кӀоштан партин кхолламан XXIV конференцехь массо а реза волуш хаьржира ССКП гӀалин конференце векал. XXV кӀоштан конференцехь хаьржира ССКП Кировн кӀоштан кӀошкоман декъахо а, Свердловскан областан конференце ССКП векал а.

Фильмографи

Кинохь гайтар

• «Три августовских дня» (Августан кхо де), 1992 шо, режиссёр Жан Юнг, президент Ельцинан роль ловзийна Скороход Александра.
• «Полицейская академия 7: Миссия в Москве» (Полицин академии 7: ГӀуллакх Москохахь, 1994 шо, режиссёр Алан Меттер, Ельцинан роль йуха а ловзийна Скороход Александра.
• «Не послать ли нам… гонца?» (Геланча вахийтича хӀун дара теша), 1998 шо, Елисеев Виктор
• «Президент и его внучка» (Президент а, цуьнан йоьӀан йоӀ), 1999 шо, Табаков Олег. ХӀокху суьртехь Ельцин Российн Президентан прототип ву.
• «Неизвестный путч» (Ца йевза путч), 2009 шо, Ельцинан роль ловзийна Новиков Владимира.
• «Ельцин. Три дня в августе» (Ельцин. Кхо де августехь), 2011 шо, режиссёр Мохов Александр, Борис Николаевичан роль ловзийра Назаров Дмитрий.
• «Назарова Маргарита», 2015 шо, командировке вахийтина къона Ельцин Борисан роль ловзийна актёра Марухин Сергейс.
• «Так сложились звёзды» (Иштта хӀиттина седарчий), 2016 шо, Ельцин Борисан роль ловзийра Гуськов Алексей.
• «Пьяная фирма» (Ехна фирма), 2016 шо, Ельцин Борисан роль ловзийра Колтаков Сергейс.

Документалан фильмаш

• «Царь Борис» (Паччахь Борис) (Йоккха Британи, ВВС, 1997).
• «Президент Всея Руси» (Йерриг Русан Президент) (Росси, НТВ, 1999—2000).
• «Б. Н.» (Росси, ВГТРК, 2006).
• «Борис Ельцин. Прощание с эпохой» (Ельцин Борис. Муьрца Ӏа дика яр) (Росси).
• «Борис Ельцин. Жизнь и судьба» (Ельцин Борис. Дахар а, кхоллам) (Росси, ВГТРК, 2011).
• «Борис Ельцин. Первый» (Ельцин Борис. Хьалхара) (Росси, Хьалхара канал, 2011).
• «Борис Ельцин. Отступать нельзя» (Ельцин Борис. Йухавала мегар дац) (Росси, Хьалхара канал, 2016).

Билгалдахарш

Билгалдахарш

ТӀетовжар

Литература

• 3089465 // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Воронин Ю. М. Стреноженная Россия. Политико-экономический портрет ельцинизма. М.: Республика, 2003. — 656 с. — 2000 экз. — ISBN 5-250-01871-8
• Докторов Б. З., Ослон А. А., Петренко Е. С. Эпоха Ельцина: мнения россиян. Социологические очерки. — М.: Фонд «Общественное мнение», 2002. — 382 с. — ISBN 5-93947-006-8
• Ельцин — Хасбулатов. Единство, компромисс, борьба. — М., 1994
• Коржаков А. В. Борис Ельцин: от рассвета до заката. — М.: Интербук, 1997, — 480 с. — 150 000 экз. — ISBN 5-88589-039-0
• Коржаков А. В. Борис Ельцин: от рассвета до заката. Послесловие. — М.: Детектив-Пресс, 2004. — 552 c. — ISBN 5-89935-063-6
• Коржаков А. В. Ближний круг «царя Бориса». — М.: Алгоритм, 2012. — 288 с. — (Спецхран. Сенсационные мемуары). — 3000 экз. — ISBN 978-5-4444-0052-4
• Кривопуск Ю. А. «У мечты должны быть крылья». Эпоха Ельцина глазами простых людей. — М., 2011. — ISBN 978-5-91039-030-4
• Кузнецов А. Камера для Президента: Маленькие демократические истории Кремля ельцинской эпохи. — АСТ, 2007. — ISBN 5-9713-5700-X.
• Лигачёв Е. К. Борис был не прав. — М.: Алгоритм, 2012. — 320 с. — (Политические тайны XXI века). — 3000 экз. — ISBN 978-5-4438-0089-9
• Млечин Л. М. Формула власти. От Ельцина к Путину. — М., 2000
• Млечин Л. М. Борис Ельцин. Послесловие. — 2007
• Островский А. В. Глупость или измена? Расследование гибели СССР. М.: «Крымский мост», 2011. — 864 с. — ISBN 978-5-89747-068-6
• Островский А. В. Расстрел «Белого дома». Чёрный октябрь 1993 Архивйина 2019-08-26 — Wayback Machine М.: «Книжный мир», 2014. — 640 с. — ISBN 978-5-8041-0637-0 (2-е дополненное издание книги "1993: Расстрел «Белого дома».)
• Попцов О. М. Тревожные сны царя Бориса. — М.: Алгоритм, 2011. — 368 с. — (Эпоха Ельцина). — 3000 экз. — ISBN 978-5-4320-0021-7
• Суханов Л. Е. Три года с Ельциным. Записки первого помощника. — М., 1992
• Сушков А. В., Разинков С. Л. Руководители Свердловской области: первые секретари обкома ВКП(б)—КПСС и председатели облисполкома. 1934—1991: биографический справочник. Архивйина 2015-05-03 — Wayback Machine — Екатеринбург: Банк культурной информации, 2003. — 287 с. — 300 экз. — ISBN 5-7851-0455-5
• Хинштейн А. Е. Ельцин. Кремль. История болезни. — 2007
• Черняк А. Кремль 90-х: Жертвы и фавориты Бориса Ельцина. — М.: Алгоритм, 2011. — 256 с. — (Эпоха Ельцина). — 3000 экз. — ISBN 978-5-9265-0701-7
• Шевцова Л. Ф. Режим Бориса Ельцина. — М., 1999
• Коктейль Полторанина: Тайны ельцинского закулисья. Архивйина 2020-09-17 — Wayback Machine М.: «Алгоритм», 2013. — 224 с. — («Наследие царя Бориса»). — ISBN 978-5-4438-0357-9
• Эпоха Ельцина. Очерки политической истории. — М., 2001
• Yeltsin, Boris. Against the Grain. London: Jonathan Cape, 1990.
• Yeltsin, Boris. The Struggle for Russia. New York: Times Books, 1994.
• Shevtsova, Lilia. Yeltsin’s Russia: Myths and Reality. Washington: Carnegie Endowment for International Peace, 1999.
• Уильям Бёрнс. Невидимая сила. Как работает американская дипломатия = William J. Burns. The Back Channel: A Memoir of American Diplomacy and the Case for Its Renewal. — М.: Альпина Паблишер, 2020. — ISBN 978-5-9614-2828-5.

Хьажоргаш

• Не хочу писать мемуары… — интервью (август 2006)
• Известия: Егор Гайдар о Борисе Ельцине
• Джон Кэмпфнер. «Ельцин принёс России лучшее и худшее» — Статья в газете Дейли Телеграф, переведённая на русский язык. 24.04.2007
• Гвен Даэр. Человек, который разрушил Россию 25.04.2007
• Борис Ихлов. «Что говорят о Ельцине»
• Рой Медведев. «Борис Ельцин. От Ипатьевского дома до храма Христа Спасителя»
• Дмитрий Шляхтин. «На смерть Ельцина»
• Первый президент России. Памяти Бориса Ельцина
• Изъятие видеоархива оператора Ельцина
• Ельцин, Борис — статья в Лентапедии. 2012 год.
• Неизвестный разговор писателя Александра Зиновьева с Борисом Ельциным: «Запад вам аплодирует за то, что разваливаете страну» Статья в Комсомольской правде, 23 Сентября 2013
• Встреча Бориса Ельцина и Билла Клинтона в Стамбуле. Расшифровка // «Коммерсантъ» от 01.09.2018