Википеди

Оьрсийн мотт

хӀиндин-европин меттан доьзал йуккъабоху славянийн мотт
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Оьрсийн мотт (маьӀнаш).

Оьрсийн мотт (ДАА: [ˈruskʲɪi̯ jɪˈzɨk]ⓘ)[~ 1][⇨] — хӀиндиевропин меттанийн доьзалера славянийн меттанийн малхбален славянийн тобанан мотт, оьрсийн халкъан къоман мотт. Уггаре баьржинчех дуьненан меттанех цхьаъ бу — дуьненан массо а меттанашна йукъахь бархӀолгӀа бу буьйцучеран йукъара барамца[9], ворхӀолгӀа бу ненан мотт санна лелочеран барамца (2022)[10]. Оьрсийн мотт бу уггаре чӀогӀа баьржина славянийн мотт[11], Европехь уггаре чӀогӀа баьржина мотт а — географин агӀора ненан мотт лелочеран санна[12].

Оьрсийн мотт
Шен цӀе русский язык‎
Пачхьалкхаш
Регионаш

Къилба ХӀирийчоь Къилба ХӀирийчоь
Абхази Абхази
Приднестровье Приднестровье
Америкин Цхьаьнатоьхна Штаташ АЦШ
Канада Канада
Цийн Халкъан Республика Китай
Австрали Австрали

Шпицберген Шпицберген
Нисдеш организаци Российн Ӏилманийн академин оьрсийн меттан институт (Москва, Росси)
Мотт буьйцурш

Ненан мотт:
Росси:
118,6 млн (2010)[1]

Дуьне (схьахетарехь):
161,7 млн (2013)[2]


ШозлагӀа мотт:
Росси:
18,9 млн адам (2010)[3]

Дуьне (схьахетарехь):
110,0 млн (2009)[4]


Массо а:
Росси:
137,5 млн (2010)[5]

Дуьне (схьахетарехь):
254,0 млн (2009)[6]
Рейтинг Ненан мотт: 8 (2009)[2]
Массо а мотт буьйцурш: 5 (2009)
Статус кхерамзаллехь[8]
Классификаци
Категори: Евразин мотт
  • ХӀинди-Европин доьзал
  • Балто-славянская ветвь
  • Славянская группа
  • Восточнославянская подгруппа

Курсивом выделена гипотетическая группа языков.

Гергара меттанаш: украинин, белоруссийн
Йоза кириллица (оьрсийн абат)
Меттанийн кодаш
ГОСТ 7.75–97 рус 570
ISO 639-1 ru
ISO 639-2 rus
ISO 639-3 rus
WALS rus
Ethnologue rus
Linguasphere 53-AAA-ea
ABS ASCL 3402
IETF ru
Glottolog russ1263
ХӀокху маттахь Википеди
ХӀара гӀаран файл кхоьллина ю статьян дӀадолоран бух тӀехь верси дӀаязйина хан 08, оцу терхьал тӀехьа нисдар ца гойту.
хьажа иштта кхин аудиостатьяш

Оьрсийн мотт — Российн Федерацин пачхьалкхан мотт, Белоруссин шина пачхьакхан маттах цхьаъ, цхьаьна официалан меттанех Кхазакхстанан а, ГӀиргӀазочоьнан а, цхьацца кхечу махкийн а, коьрта къаьмнашна йукъахь буьйцу мотт Йуккъера Евразехь, Малхбален Европехь, Советийн Союзан хиллачу мехкашкахь, йалханнах цхьаъ белхан мотт ВКъКх, ЮНЕСКО, кхечу дуьненайукъара кхолаамийн[13][14][15][⇨].

Россехь оьрсийн мотт хууш берш 137,5 млн стаг (2010) ву[16]. Берриш дуьненахь оьрсийн маттахь къамел до 258,2 млн стага (2022)[9][⇨].

Оьрсийн меттан фонологин могӀа консонантизман чолхе хиллачу историн амалехь бу, цуо йукъаозайо 37 мукъаза аьзнин фонема, кӀеззиг чолхе вокализман чолхе система, цунна йукъайогӀу 5 йа 6[~ 2] мукъа аьзнийн фонема. Цу тӀе мукъа озан системехь санна, мукъаза озан системехь билгалдоккху алсама дукха кепаш позицин кепаш хийцарехь. Масала, мукъа озо уоза ца дечу позицехь гӀелдо, цхьа могӀа меттигашкахь къаста ца до. Уозадар оьрсийн маттахь — динамикин, тайп-тайпана меттигашкара а, лелаш а ду[17][18][⇨].

Морфологин хӀоттамца оьрсийн мотт алсама флективан, синтетикин бу. Лексемийн грамматикин маьӀна дӀало, дукха хьолехь, флексин гӀоьнца. ХӀора флексино дукхах дерг гойту цхьаьна хеннахь масех маьӀна. Синтетикин кепашца цхьаьна, оьрсийн маттахь го иштта аналитизман дакъалгаш кхиар[19][⇨].

Оьрсийн меттан синтаксисан амал гӀеххьа паргӀат хуьлу дешнийн низамца, духь-дуьхьала хӀиттадо цхьаьнакомпонентан а, шинакомпонентан а атта предложенин структураш, чолхе предложенеш кхаа кепара хиларца, интонацин гӀирсийн жигара рольца[20][⇨].

Оьрсийн меттан лексикин хӀоттам шен бухца — генара схьа оьрсийн бу. Дошаман фонд йузаран гӀирсаш — шайн моделашца дешнаш дахар а, схьаэцар а. Хьалха схьаэцна дешнаш ду славянизмаш, желтойн а, туьркийн а меттанаш. XVIII бӀешарахь дуьйна алсама ду голландин, немцойн, французийн маттара схьаэцна дешнаш, XX бӀешерера — англицизмаш[20][⇨].

Оьрсийн меттан геннаша леран ши тоба йо: къилбаседа а, къилба а. ХӀора меттан генна уллехь гулло дехьаволу йуккъераоьрсийн лер, царех бух хилла хӀокху заманан литературин меттан[13][⇨].

Оьрсийн меттан исторехь къаьста кхоъ коьрта мур: шираоьрсийн, оьрсийчун йукъара, белоруссин, украинийн меттанаш (VI—XIV бӀешераш), шираоьрсийн йа сийлахьоьрсийн (XIV—XVII бӀешераш), къоман оьрсийн мотт (XVII бӀешеран йуккъера)[21][⇨]. Йозанан бух тӀехь лаьтта шираславянийн кириллица[⇨].

Оьрсийн меттах Ӏилманийн комплексах олу лингвистикин русистика[13][20][⇨].

ЦӀерах лаьцна

бӀаьра нисйан
Коьрта йаззам: Оьрсийн меттан цӀераш
 
«Оьрсийн мотт» йаздар — В. Ф. Бурцовн азбукера (ер а, ерь дӀаделла паерокан), 1637 шо

«Оьрсийн мотт» лингвоним йогӀу этнонимца а, топонимца а «Русь». Цхьа могӀа историн хийцамаш бахьнехь (-о- кепаш йукъайовлаца а, шала -сс- даларца а) йевлла таханлера меттан, къоман, пачхьалкхан цӀераш: «оьрсийн мотт», «оьрсий», «Росси»[22][23].

Тайп-тайпанчу заманахь цхьаьна могӀара цӀарца «оьрсий» лелош дара иштта лингвонимаш, масала, «российн» а, «сийлахьоьрсийн» а. Хьалхарниг кхоьллира желтойн Русин цӀарах — «Росси», шолгӀаниг кхоллало хоронимах «Сийлахьросси». ЦӀе «российн мотт» йукъайаьлла XVII бӀешарахь, шуьйра йаьржина XVIII бӀешарахь, иза лелийна, масала, М. В. Ломоносовс («Российн грамматика»). XIX бӀешеран хьалхарчу декъехь и лингвоним ширъелла, дехьайаьлла лексикин историзме[24]. ЦӀе «сийлахьоьрсий» йукъайаьлла хиллачу декъадаларца шираоьрсийн латтанаш Сийлахь а, Жима а, КӀайн а Русь; дукха хьолехь иштта цӀе ца лелайо къоман йа литературин мотт билгалбаккха, ткъа меттан ген къамел сийлахьрусийн билгалдаккхархьама лелайо. XX бӀешеран йуьххьехь термин «сийлахьоьрсийн» йукъара даьлла жигара лелорна[25][26].

Лингвогеографи

бӀаьра нисйан

Ареал а, барам а

бӀаьра нисйан

Оьрсийн мотт баржаран коьрта мохк бу Российн Федераци. 2010 шеран нах багарбаранца, оьрсийн мотт буьйцучеран барам бара 137 495 эз. стаг (99,4 % оьрсийн мотт хаий аьлла жоп деллачарех)[16], царех оьрсий — 110 804 эз. стаг[27]. ГӀаланашкахь оьрсийн мотт буьйцура 101 млн стаг (99,8 %), йуьртахь — 37 млн стаг (98,7 %). Оьрсийн мотт ненан мотт бу аьлла гайтина 118 582 эз. стаг, царех оьрсий — 110 706 эз., украинаш — 1456 эз., гӀезалой — 1086 эз.[28] 2002 шеран бахархой багарбарца, оьрсийн мотт хаар гайтира 142,6 млн стага (99,2 %)[29].

Российн Федераци йоцург, оьрсийн мотт шуьйра баьржина иштта цьа могӀа кхин пачхьалкхашкахь, ССРС йукъахь хиллачийн. Тайп-тайпана хаамашца, оьрсийн мотт лелориш оцу махкашкахь бу 52 млн (2005) тӀера 94 млн кхаччалц стаг (2010)[30][31].


Таблица № 1. Оьрсийн мотт хуур берш 2004 (млн стаг):

Пачхьалкхаш/ дуьненан регионаш 2004
Росси 140,0
СНГ а, Балти а 100,0
Малхбален Европа а, Балканаш а 19,0
Малхбузен Европа 7,9
Ази 4,1
Гергара Малхбале а, Къилбаседа Африка а 1,5
Сахарел къилбехьа Африка 0,1
Латинан Америка 1,2
АЦШ, Канада, Австрали, Керла Зеланди 4,1
Берриг 278,0

Лексика

бӀаьра нисйан
Коьрта йаззам: Оьрсийн меттан лексика

Оьрсийн меттан лексикин фонд кхуллу дешнаша, кхолладеллачу хьалхарчу лексикин бух тӀехь а, кхечу маттера тӀеэцначу дешнех а. Схьайаларца хьалхалера лексико шена йукъатуху йукъарахӀиндоевропин (кхоъ, нана, хи, хила), йукъараславянийн (куьг, аьхке, догӀа́, буц, йет, лаам, дика, кӀайн), малхбаленславянийн (ваша, доьзал, дика, шовзткъа, хӀинца), шеш оьрсийн лексикин гӀатлеш[32]. Оьрсийн дошкхолларан моделашца дина дешнаш ду оьрсийн маттахь 95 % йерриг дошаман хӀоттамех. ТӀеэцна лексика къастало хенаца а, тӀеэцаран хьосташца а, ткъа цуьнан ладаме дакъа кхулла килсаславянизмаш[20][33].

Оьрсийн маттера славянизмаш йа килсанславянизмаш (тӀеэцна шираславянийн а, килсанславянийн а меттанаш) къаьста масийтта хьесапца: йуьззина озан доца дешнийн цхьанакхетар ра, ре, ла, ле (догӀу шира оьрсийн — оро, ере, оло, еле): враг — во́рог, дре́во — де́рево, власть — во́лость, плен — поло́н; дешнийн цхьанакхетар ра, ла дешнийн хьалха (догӀуш хила ро, ло): ра́вный — ро́вный, ладья́ — ло́дка; дешнийн цхьанакхетар жд (догӀуш хила ж-ца): чу́ждый — чужо́й; фонема хиларца щ (догӀуш хила ч-ца): освеща́ть — свеча́; е — дешан йуьххьехь (догӀуш хила о-ца): еди́ный — оди́н; а — дешан хьалха (догӀуш хила я-ца): а́гнец — ягнёнок кхин дӀа а. Оьрсийн маттахь славянизмаш йина стилистикин а, семантикин а ассимиляци, цуьнца цхьаьна дӀакхетта цӀена оьрсийн лексикица (о́бласть, среда́, достоя́ние), кхин йеина йукъа лекха а, поэтин а лексикаш (внимать, глас, созидать, таинство), кхоалгӀаниг йукъайахана ширделла дешнийн категорин. Цхьа могӀа славянизмаш цхьаьна ду оьрсийн дублеташца, уьш къаьста маьӀница йа стилистикица: власть / во́лость, глава́ / голова́. Славянизмийн ладаме дакъа ду желтой дешнийн калька[34][35].

Хьаьжа кхин а

бӀаьра нисйан

Билгалдахарш

бӀаьра нисйан
Комментареш
  1. ↑ В XVIII веке наряду с названием «русский язык» употреблялось также название «российский язык», а до начала XX века параллельно использовалось название «великорусский язык».
  2. ↑ Число гласных фонем в русском языке определяется по-разному в зависимости от взгляда одной из двух основных фонологических школ: московская фонологическая школа считает гласные и и ы вариантами одной фонемы, петербургская — двумя разными фонемами.
Хьосташ
  1. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года, том 4, таблица 8, страница 232
  2. ↑ 1 2 Ethnologue. Languages of the World. Statistical Summaries Архивйина 2011-08-07 — Wayback Machine(ингалс.)
  3. ↑ Как разность между общим числом говорящих и числом говорящих, для которых русский является родным языком.
  4. ↑ Ethnologue. Languages of the World. Russian Архивйина 2012-09-29 — Wayback Machine(ингалс.)
  5. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года, том 4, таблица 3, страницы 25-28
  6. ↑ Как сумма числа говорящих, для которых русский является родным, и числа говорящих, для которых русский является вторым языком.
  7. ↑ ScriptSource - Russian
  8. ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
  9. ↑ 1 2 What are the top 200 most spoken languages? Ethnologue (2018 шеран 3 октябрь). ТӀекхочу дата: 2021 шеран 26 февраль. Архивйина 2013 шеран 12 январехь
  10. ↑ Summary by language size (инг.). Ethnologue. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 7 май. Архивйина 2013 шеран 11 сентябрехь
  11. ↑ Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Slavic (инг.). Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (2015). Кху чуьра архивйина оригиналан 2015 шеран 6 сентябрехь Кеп:Проверено
  12. ↑ Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху Ethnologue-rating-2018 тIетовжаран текст йазйина йац
  13. ↑ 1 2 3 Филин Ф. П. Кеп:Статья ЛЭС
  14. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 444—446.
  15. ↑ Лопатин В. В., Улуханов И. С. Русский язык // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 437—438. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  16. ↑ 1 2 Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху ВПН-2010-владение тIетовжаран текст йазйина йац
  17. ↑ Лопатин В. В., Улуханов И. С. Русский язык // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 442—443. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  18. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 453.
  19. ↑ Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху Оьрсийн мотт. Энциклопедия 442—443 тIетовжаран текст йазйина йац
  20. ↑ 1 2 3 4 Лопатин В. В., Улуханов И. С. Оьрсийн мотт // Оьрсийн мотт. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 444. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  21. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 448—450.
  22. ↑ Нерознак В. П. Этнонимика // Оьрсийн мотт. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 650. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  23. ↑ Нерознак В. П. Кеп:Статья ЛЭС
  24. ↑ Дуличенко, 2014, с. 326—329.
  25. ↑ Анучин Д. Н. Великоруссы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. Лескинен М. В. Великороссы/великорусы в российской научной публицистике (1840—1890) Архивйина 2019-08-19 — Wayback Machine // Славяноведение. — 2010. — № 6. — С. 3.
  26. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 444.
  27. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 3. Население по национальности и владению русским языком. Федеральная служба государственной статистики (2001—2015). ТӀекхочу дата: 2015 шеран 21 июнь. Архивйина 2017 шеран 12 мартехь Кеп:Проверено
  28. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Т. 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 8. Население наиболее многочисленных национальностей по родному языку (PDF). Федеральная служба государственной статистики. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 1 ноябрь. Архивйина 2020 шеран 22 августехь Кеп:Проверено
  29. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. 1. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Сообщение Росстата. 6. Национальный состав, владение языками, гражданство. Демоскоп Weekly. № 491—492 (2011 шеран 19 декабрь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 11 январь. Архивйина 2014 шеран 18 октябрехь Кеп:Проверено
  30. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 445.
  31. ↑ Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие. Демографические изменения — не на пользу русскому языку. Демоскоп Weekly. № 571—572 (2013 шеран 14 октябрь). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 29 декабрь. Архивйина 2014 шеран 5 августехь Кеп:Проверено
  32. ↑ Оьрсийн мотт, 2001, с. 188—191.
  33. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 505.
  34. ↑ Копорская Е. С. Славянизмы // Оьрсийн мотт. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 487—489. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  35. ↑ Оьрсийн мотт, 2001, с. 195—196.

Литература

бӀаьра нисйан
 
ХӀара аудиойаззам. ТӀетаӀайе ладогӀархьама
ЛадогӀа йаззаме
(масех декъех)
Аудиойаздар кхоьллина бух тӀехь версеш йаззамаш 2017 шеран 19 августехь

Хьажоргаш

бӀаьра нисйан


Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Оьрсийн_мотт&oldid=10420925»