Йо́ккха Э́рмалойчо́ь (эрм. Մեծ Հայք [Mec Haykʿ[5]], шир.-желт. Μεγάλη Ἀρμενία, лат. Armenia Magna, пехл. Buzurg Armenā, гуьрж. დიდი სომხეთი, шир.-оьрс. Йоккха Эрмалойчоь[6][7]) — шира эрмалойн пачхьалкх[8][9] Эрмалойн акъари махкахь[10], лаьттина 600 шарахь сов, вайн эрал 190 шо хьалха дуьйна[11][12] по 428 год н. э.[13][14][15][16][17][18][19][20]

Историн пачхьалкх
Йоккха Эрмалойчоь
Байракх
Байракх
 
 
 
 
 
Коьрта гӀала Арташат, Тигранакерт, Двин, Вагаршапат
Мотт (меттанаш) суьдан а, канцелярин а мотт Ӏарамийн[1], къамелан мотт эрмалойн[2]
Официалан мотт эрмалойн мотт, Ӏарамийн меттанаш, Желтойн мотт
Дин Зороастризм, армянская мифология[3][4][…], насаралла[3][4][…]
Майда 387 шарахь 312 тыс. км² гергга
Бахархой IV—V бӀешерашкахь — 3 млн. гергга
Урхаллин тайпа абсолютан монархи
Викилармин логотип Викиларми чохь медиафайлаш

Тигран II волуш, хилира йоккха пачхьалкх[21][22], дозанаш дара Кура тӀера Урдане кхаччалц, Лаьттайуккъера хӀорд тӀера Каспий-хӀорд тӀекхаччалц[23].

Хьалхара истори

бӀаьра нисйан
 
Сийлахь Тигранан импери, 1883 шеран карта

«Эрмалойчоь» (Армина) термин дуьххьара гучудолу гӀажарийн паччахьан Дарийн I Бехистунан йозанехь вайн эрал хьалхара 521 гергга шарахь, цуо билгалайоккху Урарту паччахьаллин хиллачу махкара гӀажарийн сардалалла. ТӀаьхьарчу желтойн хьосташкахь йевза иштта цӀе йолу ши сардалалла: Малхбузен Эрмалойчоь а, Малхбален Эрмалойчоь. ТӀаьхьарчун махкахь дегара кӀенте дуьтуш дарж урхалла дира ОронтидгӀеран некъаша (ЕрвандидгӀар, эрм. Ервандуни). Македонхой тӀелетта АхеменидгӀеран паччахьалла йоьжначул тӀаьхьа, эрмалойн латташ маьрша дисира[22]. Къилба Эрмалойчоьнан урхалчаша къобалдира Искандаран Ӏедал, амма и къобал дар формалан дара: Искандар ша Эрмалойчухула чекх ца велира, цуьнан тӀеман баьччаш а иштта ца баьхкира церан махка. Вайн эрал хьалхара IV бӀешо чекхдолу хенахь дуьйна Эрмалойчоьнан махкахь йолало кхоллаяла маьрша[24] я ахмаьрша пачхьалкхаш.

Сардала Ерванда (Оронт) диадохашца къовсам латтош вайн эрал хьалхара 316 шарахь кхоьллира маьрша Айраратан паччахьалла[22]. вайн эрал хьалхара 220 шарахь (кхечу хаамашца вайн эрал хьалхара 200 шо гергга долуш[25][26][27][28][29]) Эрмалойн Айраратан паччахьалла тӀетуьйхира селевкидгӀеран паччахьо Антиоха III шен тергонехь долчу Эрмалойчоьнан декъана, иза лаьттара Ван Ӏоман кӀоштахь, Тигран лакхенашкахь, оцу хенахь дуьйна цунах ала долийра Йоккха Эрмалойчоь[22][30]. Иштта, вайн эрал хьалхара III бӀешо чекхдолуш, дерриг аьлча санна эрмалойн латтанаш дисира СелевкидгӀеран Ӏедалан кӀелахь[21][22]. Оцу замана герга, вайн эрал хьалхара III — II (юьхьиг) бӀешерашкахь эрмалой охьахевшира берриг аьлча санна махкахь, цуо тӀаьхьа хӀоттийра историн Эрмалойчоь[22].

Евфратал дехьара Жима Эрмалойчоь, коьртачу асанах дӀакъаьстина шира эрмалойн пачхьалкхалла кхиарца, «Йоккха Эрмалойчоь» цӀерах официалан цӀе хилира шираэрмалойн пачхьалкхан[31]. Иштта маьӀна долуш лелийна иза вайн эрал хьалхара 77 шеран Гарнера паччахьан Трдатан I желтойн йозанехь, (желт. Μεγάλη Ἀρμενία, Мега́лэ Армени́я — «Йоккха Эрмалойчоь»). Кхин а паччахь Бакур руман II бӀешеран йозанехь язвина Йоккха Эрмалойчоьнан паччахь аьлла[32]: «Аурелиус Пакорус, Йоккха Эрмалойчоьнан паччахь» (желт. Αύρήλιος Πάκορος βασιλεύς μεγάλης Άρμενίας[33]). Пачхьалкхан и цӀе язйина ю кхин йозанашкахь а, масала паччахьан Трдатан III йозанехь IV бӀешо долалуш, иза карийна Апаранехь[34]. Изза цӀе лелайо иштта кхин меттанашкара — латинан, гӀажарийн, гуьржийн, оьрсийн, кхечу хьосташкахь[31].

АрташесидгӀеран некъий

бӀаьра нисйан
 
Паччахьан Арташес I-чун делимитацин тӀулгаш (вайн эрал хьалхара189—160 шераш), карийна Сюникехь (Зангезур)[35]

Некъий схьабевлла Арташес I-чух, цуо шех Ервандид олура. Цуьнан хьалхарчу урхаллера эрмалойчоьнан некъашца йолу уьйр чеккхенца хууш йац. АрташесидгӀеран урхалла билгаладаьлла ца Ӏа мехкан экспансешца, амма билгалдаьлла аьттонца политикин а, динан а марталла ян гӀертарца, баьхна мехкашка эрмалой хийшорца, пачхьалкхан а, оьздангаллин а йукъараллица эрмалойх тарбала гӀертар чӀагӀдарца[36][37][38].

Йоккха Эрмалочоьнан коьрта шахьарш

бӀаьра нисйан

Йоккха Эрмалойчоьнан ерриг коьрта шахьраш, Тигранакерт йоцург, лаьттина Араратан тогӀенехь, хӀинцалерачу Ереванан герга — Айрарат наханган махкахь, паччахьийн долара цӀа долчохь. Айраратан паччахьаллин хьалхара коьрта шахьар хилла Армавир[39] (вайн эрал хьалхара IV чеккхе—III бӀешо); иза лору ламастан испискица историн эрмалойн пачхьалкхийн шолгӀа коьрта шахьар. Вайн эрал 200 шо гергга хьалха паччахьо Ерванд IV-чо коьллира Ервандашат[40][39], иза оццу паччахьаллин коьрта шахьар а, монархан резиденци а лаьттира, Арташес I-чо вайн эрал 176 шо хьалха Ганнибалан планца Арташат[40] гӀала йоггӀалц, иза хилира Йоккхачу Эрмалойчоьнан коьрта шахьар[41][42]. Вайн эрал 77 шо хьалха Сийлахь Тиграна югӀу Йоккхачу Эрмалойчоьнан къилба-малхбузен йисттехь керла къегина коьрта шахьар, цунна цӀе туьллу Тигранакерт[22]. Тигранакерт а, Арташат а масех бӀешарахь лаьтта коьрта шахьарш, царна йукъахь дара билггала эмгаралла: Тигранакерт яра эллинийн а, руман а Ӏаткъаман йукъ, Арташат — руман дуьхьала а, парфянашкахьара а. II бӀешо долалуш Вагарш паччахьо дӀахьо шен резиденци керлачу гӀала, цунна цӀе туьллу Вагаршапат[43]. керсталла тӀеэцарца иза хуьлу Эрмалойчоьнан килсан коьрта шахьар, хӀинца а ю иза оцу статусехь. 335 шарахь паччахьа Хосров II-гӀачо Араксан харш хийцадалар бахьнехь кхалхабо Арташатан бахархой Двине, цунах хуьлу тӀаьххьара коьрта шахьар Йоккхачу Эрмалойчоьнан, иза йоьжначул тӀаьхьа хуьлу резиденци хьалха гӀажарийн, цул тӀаьхьа Ӏаьрбийн сардалийн.

Билгалдахарш

бӀаьра нисйан
  1. Armenia and Iran — йаззам бу «Encyclopædia Iranica». M. L. Chaumont
  2. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху ИДМ тIетовжаран текст йазйина йац
  3. 1 2 http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-iii
  4. 1 2 https://archive.org/details/historyarmeniapa00paya_610
  5. Дж. Рассел[en]. Artaxias I // Encyclopaedia Iranica. — 1986. — Vol. II. — P. 559—560.
  6. Повесть временных лет (Подготовка текста, перевод и комментарии О. В. Творогова) // Библиотека литературы Древней Руси / РАН. ИРЛИ; Под ред. Д. С. Лихачёва, Л. А. Дмитриева, А. А. Алексеева, Н. В. Понырко. — СПб.: Наука, 1997:

    А Афетови же яся полунощная страна и западная: Мидия, Олъвания, Армения Малая и Великая, Каподокия, Фефлагони, Галатия, Кольхысъ, Воспорий, меоти, дереви, сармати, тавриани, Скуфия, фраци, Македония, Далматия, молоси, Фесалия, Локрия, Пеления, яже и Полопонисъ наречется, Аркадия, Ипириноя, Илурикъ, словене, Лухития, Аньдриакия, Аньдриатиньска пучина.

  7. Новосельцев А. П. О местонахождении библейской «горы Арарат» // «Восточная Европа в древности и средневековье». — М.: Наука, 1978.
  8. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  9. Большой энциклопедический словарь. Статья: Армения Великая
  10. Йоккха Эрмалойчоь — хӏара Советан йоккхачу энциклопеди чуьра йаззам бу. :

    Армения Великая, древнее государство, территория которого охватывала основные области Армянского нагорья.

  11. Armenia — йаззам бу «Британской энциклопедии»:

  12. Artaxias — йаззам бу «Британской энциклопедии»
  13. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху История Древнего мира тIетовжаран текст йазйина йац
  14. Энциклопедия Ираника. Статьи: BAGRATIDS и ARSACIDS, автор — C. Toumanoff:

  15. Энциклопедия Ираника. Статья: ARMENIA AND IRAN iv. Iranian influences in Armenian Language, автор — R. Schmitt:

  16. Энциклопедия Британника. Статья: Armenia, раздел «History»:

  17. «История Востока» (Восток в средние века), Глава I, раздел «Закавказье в IV—XI вв.»:

  18. The Cambridge Ancient History. Том 13, стр. 426, автор — R.C. Blockley:

  19. Cyril Toumanoff «Chronology of the Early Kings of Iberia» Стр. 17:

  20. R. Hewsen, «Armenia: A Historical Atlas» стр. 82, Хронология: стр. 84 стр. 109:

  21. 1 2 Древние цивилизации / Под. ред. М. Г. Бонгард-Левина. — М., 1989.:

    Титул «царь царей», который вскоре принимает Тигран II, был вполне закономерен — при нём Армения действительно превратилась в крупнейшую державу.

  22. 1 2 3 4 5 6 7 Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  23. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

    В 70-х годах I в. до н. э. государство Тиграна II представляло собой обширную державу, простиравшуюся от Куры до Иордана и от Средиземного моря до Каспийского.

  24. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху БСЭ тIетовжаран текст йазйина йац
  25. «История Востока» (Восток в древности). Глава XXIX, Закавказье и сопредельные страны в период эллинизма. Часть 1. Независимые государства IV—III вв. до х. э.:

  26. The Cambridge History of Iran Volume 3. Chapter 12: Iran, Armenia and Georgia. — P. 512:

  27. Cyrille Toumanoff. The Orontids of Armenia. // Studies in Christian Caucasian History. — P. 277—354. — См. в частности страницы 282—283.
  28. Генеалогия династии Ервандидов. // Richard G. Hovannisian. The Armenian People From Ancient to Modern Times. — Vol. I. — P. 36.
  29. Рыжов К. В. Армении цари Архивйина 2012-05-19 — Wayback MachineКеп:Мёртвая ссылка. // Все монархи мира: Древний Восток: Справочник.
  30. Древние цивилизации / Под. ред. М. Г. Бонгард-Левина. — М., 1989.:

    Сравнительно недолгой независимости Армении пришел конец в 220 г. до н. э., когда Антиох III присоединил это государство к так называемой Великой Армении, созданной им в рамках Селевкидского государства.

  31. 1 2 См. прим. 2 к «Истории Армении» Мовсеса Хоренаци
  32. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху M. L. Chaumont тIетовжаран текст йазйина йац
  33. Van Den Hout, A Commentary on the Letters of M. Cornelius Fronto, p.302
  34. Тревер К. В. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.). — М. — Л., 1953. — С. 273.:

    Тиридат Великий Великой Армении царь пожаловал … [из рода] Гнтуни сыну Родомира на кормление [?] город Ниг… февраля…

  35. Тревер К. В. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.). — М. — Л., 1953. — С. 164—165.
  36. Nina Garsoian, The Emergence of Armenia, in: The Armenian People From Ancient to Modern Times The Dynastic Periods. Vol I: From Antiquity to the Fourteenth Century, 1997, стр. 50

  37. Albert de Jong Armenian and Georgian Zoroastrianism, in: The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism, 2015 — стр. 120

  38. James Russell Zoroastrianism in Armenia 1987, стр. V

  39. 1 2 Cyrille Toumanoff. Studies in Christian Caucasian history. — Georgetown University Press, 1963. — С. 75.:

    The capitals of Armenia were successively: Armavira or Armawir of the Orontids (Manandyan, O torgovle 37) untill the transfer by Orones IV of his residence to Eruandasat (*Orontasata)

  40. 1 2 Eruandašat — йаззам бу «Encyclopædia Iranica». Robert H. Hewsen
  41. Artaxata — йаззам бу «Encyclopædia Iranica». Robert H. Hewsen
  42. Adrienne Mayor. The Poison King: the life and legend of Mithradates, Rome's deadliest enemy. — Princeton University Press, 2009. — С. 55.
  43. M. Chahin. The kingdom of Armenia: a history. — Routledge, 2001. — С. 217.

Хьажа кхин а

бӀаьра нисйан

Хьажоргаш

бӀаьра нисйан