Москохан энергетикин институт

Москохан энергетикин институт — энергетикин, электротехникин, радиотехникин, электроникин, хаамийн технологийн, менеджментан областера российн лакхара дешаран меттиг. Кхоьллина 1930 шарахь. 2011 шарахь дуьйна Къоман талламан университетан статус йу. Официалан цӀе — «Къоман талламан университет „МЭИ“».

Къоман талламан университет «МЭИ»
Халкъашна йуккъера цӀе	Moscow Power Engineering Institute (MPEI)
Девиз	Energia omnium fundamentum (Энерги — дерриг хӀуман бух)
Кхоьллина шо	1930
Ректор	Рогалёв, Николай Дмитриевич
Студенташ	15 000 гергга
Хьехархой	2000 гергга
Лаьтта меттиг	Москох, Росси
Метро	Авиамоторан
Кампус	8 йукъара дахаран гӀишло, санатори-профилактори
Юридически адрес	111250 Москох, Красноказарменни урам, 14
Сайт	http://mpei.ru/
СовгӀаташ
Медиафайлаш Викилармехь

МЭИ йукъахь 12 институт, 65 кафедра, 176 Ӏилманан-талламан лаборатори, ЗКБ а, зиеран завод, уникалан ЙЭЦ, шайн Ӏаморан МЭС, махкахь уггаре яккхийчех библиотека, «Энерги» стадион, бассейн, оьздангаллин гӀала.

Хьехархой — РӀА 7 академик а, декъашхо-корреспондент а, 262 Ӏилманийн доктор, 715 Ӏилманийн кандидат.

Дешаран корпусаш лаьтта Москохан кӀоштахь Лефортовохь. Студентийн йукъарадахаран гӀишлош, санатори-профилактори, хӀумаяаран чоьнаш, кафеш лаьтта студентийн гӀалахь Энергетикин, Лапинан, Энергетикин чекхдолийла, 1-ра Синичкинан урамашкахь. Арахоьцуш ду «Энергетик» газет. Кхоьллина студентийн «Радио МЭИ», телевизион «МЭИ ТВ».

МЭИхь кечвина 200 эз. Сов говзанча тайп-тайпана Ӏилманан а, техникин а областашкахь.

Истори

1929 шарахь ВКП(б) ЦК ноябран Пленумо сацам бира халкъан бахаман цхьацца отраслийн говзанчаш кечбен лерина лакхара дешаран меттигаш кхолларх, царна йукъахь энергетикин а.

МЭИ хилира 1930 шарахь Бауманан цӀарах МПТУн а, хӀинцалера Российн экономикин Г. В. Плехановн цӀарах университетан а ши факультет цхьанатохар бахьнехь, хӀунда аьлча мехкан электроэнергетикин оьшура шортта инженераш. 1927 шеран 4 ноябрехь арайаьлла институтан «Пролетари дешарехь» газетан хьалхара лоьмар, 1937 шарахь цӀе хийцира «Энергетик» аьлла.

Хьалхара истори

Профессор К. А. Круг

1905 шарахь Императоран Москохан техникин доьшийлин механикин декъехь (тӀаьхьа — Москохан лакхара техникин Н. Э. Бауманан цӀарах доьшийла, хӀинца — Москохан пачхьалкхан техникин Н. Э. Бауманан цӀарах университет) К. А. Круга хьегна къа бахьнехь дӀайиллира электротехникин говзалла, инженераш-электрикаш кечбан болийра; и шо лору москохан электротехникин ишкол кхолларан шо. 1918 шарахь оцу говзаллин бух тӀехь кхоьллира МЛТУ электротехникин факультет (цуьнан дуьххьарлера декан — 1918—1929 шерашкахь — хилира профессор К. А. Круг).

1921 шеран октябрехь VIII Ерригроссийн электротехникин гуламо къобал йира коьртехь Г. М. Кржижановский волу Российн электрификацин план кечйаран пачхьалкхан комиссис йина план ПАЭЛРО, ткъа оццу шеран декабрехь план чӀагӀйира IX Ерригроссий Советийн гуламо. Цунах хилира российн энергетикин дешаран ладаме историн момент: оцу хенахь Россехь долу электрийн- а, йовхотехникин а кадраш тоьуш дацара мехкан энергетикин хьалха хӀиттийна Ӏалашонаш кхочушъян. Йоцучу хенахь мехкан цхьа могӀа лакхара техникин дешаран меттигашкахь кхоьллира электротехникин а, энергетикин а факультеташ. Москохахь шолгӀа ладаме инженераш-электрикаш кечбаран йукъ хилира 1921 шарахь йиллина Москохан халкъан бахаман институтан (МХБИ; хӀинца — Российн экономикин Г.В. Плехановн цӀарах университет) электропромышленни факультет (декан — профессор Б. И. Угримов). 1930 шарахь МЛТУ электротехникин факультет (оцу хенахь декан вара профессор Я. Н. Шпильрейн) а, МХБИ электропромышленни факультет а дика кечйина лаборатореш а йолуш, лакхара квалификацин профессорийн-хьехархойн кадраш долуш йара; шине а факультето кечбора шуьйрачу профилан инженераш-энергетикаш кхаа коьртачу агӀонашкахула: электроэнергетикин , йовхоэнергетикин, гидроэнергетикин. Амма сихйина ССРС индустриализацин хьолашкахь оьшура кхин а тӀетоха иштта болу инженераш.

МЭИ йиллар

ССРС индустриализацин оьшура 1930 - 1935 шерийн муьрехь 435000 гергга инженерин-техникин говзанча кечван, оцу хенахь, 1929 шарахь, церан барам 66000 бен бацара.

1930 шеран 20 мартехь № 1053 йолу омарца ССРС ХБЛКх МЛТУ йийкъира пхеа шешша йолчу доьшийле, цу тӀе электротехникин факультет къастийра Лакхара энергетикин доьшийла аьлла. Иштта жимйира Г. В. Плехановн цӀарах йолу МХБИ, электропромышленни факультетан базин тӀехь кхоьллира ша йолу отраслан институт электротехникин говзаллаш йолуш. 1930 шеран гурахь ший а энергетикин отраслан лдм (ССРС ХБЛКх 3 сентябран № 1897 йолу омарца) цхьаьнатуьйхира Москохан энергетикин институт (МЭИ) йина. Оцу институтан хьалхара курс вовшахтоьхнера керла гулбинчу студенташца, ткъа лакхара йиъ курс — МЛТУ а, МХБИ а сехьабаьхначу студентех.

МЭИс говзанчаш кечбен говзаллаш дукха йацара: центран электрийн станцеш, лакхара буламан ток, фабрикийн а, заводийн а электрийн гӀирс, электрийн машенаш, электрийн аппараташ, электрийн дӀаузург, серлотехника, радиотехника, телефони, телеграфи.

Уггаре доккха дакъа лецира керла институт йуьллуш Круга а, Угримовс а. К. А. Круг коьрте хӀоьттира МЭИн электротехникин бухан кафедрин, ткъа Б. И. Угримовн МЭИхь хьеха аьтту ца белира: 1930 шеран августехь иза лецира Промпартин гӀуллакх бахьнехь.

1930-гӀа шераш

Йуьхьанца керла йиллина Москохан энергетикин институтан шайн гӀишло йацара, болх бан буьйлабелира Москохан тайп-тайпанчу кӀошташкахь лаьттачу аудиторешкахь а, лабораторийн чоьнашкахь а, уьш йисинера МЛТУ а, МХБИ а жимъеш: Гороховн урамера (хӀинца Казаковн урам) № 29 йолчу цӀа чохь, шолгӀачу гӀотан тӀехь йара институтан администраци, Бежанийн гечонехь (хӀинца 2-гӀа Бауманан урам) № 7 йолчу цӀа чохь, Кукуевн урамарган № 4 йолчу цӀа чохь, Боккха Строченовски урамалгера № 16 йолчу цӀа чохь.

Дешаран процесс дӀайахьа чӀогӀа хала дара оцу хьолашкахь, К. А. Круга а, Я. Н. Шпильрейна а дехар дира йеза промышленностан халкъан комиссаре Г. К. Орджоникидзега МЭИн керла гӀишло йогӀахьара Красноказарменн урамехь — Ерригсоюзан электротехникин институтан (ЕЭИ) лулахь, цигахь а болх беш бара дукхаха болу Москохан энергетикин институтан хьехархой. Круг коьртехь волу МЭИн профессорийн тобанан аьтту белира халкъкоме агӀо лацийта, ткъа цуьнца цхьаьна гӀишлоярна ахча доладалийта, 1934 шарахь иза йан йолийра. 1940 шарахь «А» корпус (майда 8161 м²) МЭИн хӀинцалера коьрта дешаран корпус (Красноказарменн ур., № 17 цӀа) дина делира, ткъа 1948 шарахь хьехар дерриг дӀадаьхьира Красноказарменни ураме. Цу тӀе Круган роль коьрта дешаран корпус ярехь а, иза гӀирсаца кечйарехь а чӀогӀа йоккха йара.

Институт йиллинчул тӀаьхьа шина шарахь цуьнан факультеташ йацара, ткъа студенташ, дешаран шолгӀачу шарахь дӀасабоькъура говзаллашка, хӀора говзаллин шен дешаран план а йара, шен куьйгалхо а вара (иза хин йолчу кафедрийн бух бара). 1932 шарахь (оцу шарахь арабаьлла лакхара ишколан хийцам баран партин-правительствон сацамца) МЭИ структурехь ялх факультет йиллира: электроэнергетикин (ЭЭФ), йовхонан техникин (ЙТФ), электромашенийн- а, аппараташйаран а (ЭМАЯ), электрозӀенан (ЭЗФ), транспотан электрификацин (ТЭФ), инженерин-экономикин (ИЭФ); 1933 шарахь царна тӀекхийтира физикаэнергетикин факультет (ФизЭн).

Оццу 1932 шарахь Москохан энергетикин институтан В. М. Молотовн цӀе тиллира (1957 шарахь В. М. Молотовн цӀе дӀайаьккхира).

МЭИн дукхаха болу студенташ партэзарнаш бара — 1928 шарахь партин ЦКас мехкан лдмашка деша хьовсийра эзар коммунист, иштта болабелира «эзарнийн» техникин дешар Ӏаморан болам. Партэзарнаш — ткъе пхийтта шераш гергга долу, доьзалаш болу нах; уьш чекхбевллера белхалойн факультеташкахула, партин кечаман системехула, тӀаккха институташка хьовсийна.

1933 шарахь МЭИра студентийн берриг хилира 3845 человек (1 октябран хаамашца).

1934 шарахь бух биллира МЭИн коьрта гӀишлонна Красноказарменни урам тӀехь, Анненгофан боьлак тӀера еса меттигехь (№ 17 цӀа), йукъара дахаран гӀишло а йиллира Лефортовохь.

МЭИн йуьхьанцара структура 1930-гӀа шераш чекхдовлале хийцайелира. 1936 шарахь физикаэнергетикин а, электрозӀенан а факультеташ вовшахтуьйхира электрофизикин факультете (ЭлФиз, декан — Я. Н. Шпильрейн), ткъа электромашений- а, аппараташйаран а факультет, транспортан электрификацин факультет — электромеханикин факультете (ЭМФ). 1938 шарахь дӀайаьккхира инженерин-экономикин факультет (ткъа цунна чуйоьду кхо кафедра цхьаьна кафедре йерзийра – энергетикин экономикин кафедре), ткъа «радиотехника» говзалла билгала йаьккхира Башха факультете (1940 шарахь цӀе хийцира радиотехникин факультет, РТФ аьлла).

1935 шарахь дуьйна МЭИхь йукъайаьккхира суьйренан дешаран кеп (суьйренан факультетехь «промышленностан предприятийн электрогӀирсаш» говзалла).

1940-гӀа шераш

1940 шарахь МЭИн «лакхара квалификацин инженерин-техникин а, Ӏилманийн а кадраш кечден гӀуллакхехь кхиамашна» совгӀат дина Ленинан орденца.

1941 шеран 22 июнехь болабелира Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом. 27 июнехь хьалхара йоккха белхалойн а, студентийн а тоба фронте йахара. Цунна тӀаьххьа МЭИн кхин йоккха тоба халкъан ополченин йукъайахара. 1941 шеран июнь чекхболуш цхьа эзар ах эзар лахарчу курсашкара студентийн тоба хьехархошца а, белхалошца а 3 аьхкенан баттана дуьхьалонан чӀагӀонаш ярхьама Москохан гергара Вязьмин кӀошта бахара, студентийн цхьа дакъа и белхаш дӀадевлча халкъан ополченехь севцира. Институтехь, тӀеман хьалхарчу деношкахь дуьйна хӀаваахула тӀелатарна дуьхьалонин тобанаш йира, бумбанех лечкъаргаш йира. Белхалой а, студенташ а бумбанаш кхуьйсучу хенахь, кеманаш лардора студентийн гӀаланан йукъара дахаран гӀишлонан тхьов тӀехь. Болабелира донорийн могӀаршка хӀоттаран патриотийн болам: МЭИн студенташна а, хьехархошна а йукъахь 270 донор вара. 1941 шеран гурахь институтехь йолийра банижийн курсаш.

Правительствон сацамца МЭИ кхалхийра Кхазакхстане. МЭИн коллектив кхечира Лениногорске 1941 шеран 20 ноябрехь, декабран хьалхарчу деношкахь дуьйна доладелира кхаа факультетехь дешар: электроэнергетикин (декан — профессор А. А. Глазунов), теплотехникин (декан — профессор Л. И. Керцелли), электротехникин (декан — профессор А. Перекалин). 1942—1943 дешаран шарахь МЭИн Лениногорскан декъехь доьшура 600 студент. МЭИн дакъа ламанан-металлургин техникуман а, цуьнан йукъара дахаран гӀишлонна а чохь доьшуш йара.

1942 шеран февралехь карладаьккхира дешар МЭИн дисинчу Москохан декъехь, цуьнан директор хӀоттийра Г. И. Фомичёв. 1942—1943 дешаран шарахь оцу отделенин контингент йара 753 студент шина факультетехь — энергетикин а, электротехникин а. Ткъа 1942 шо чекхдолуш, фронтера гӀуллакх гӀоледаьлча, Москохан гена йаьлча, сацам бира МЭИн кхалхийна дакъа Москоха йухадерзо.

Рейтингаш

2014 шарахь «Эксперт РА» агенталло институтан йелира рейтинган «В» класс, цуьнан маьӀна ду «тӀех лакхара» арахецучеран кечаман тӀегӀа. ЛПДхь цхьаъ бен йоцу ЛДМ оцу рейтингехь «А» класс еллирг («Сов лакхара тӀегӀа») хилира МПУ.

Хаза факташ

• МЭИхь физикин оьздангаллин кафедрин доцент болх бина ССРС спортан хьакъ долу говзанчо, ССРС хьакъ долу тренеро А. А. Харлампиевс. Иза ву самбо латар кхоьллинчех цхьаъ. МЭИхь цуо кечбина спортан самбон иттаннаш ССРС спортан говзанчашна йукъахь — самбох латарех кхузза ССРС чемпион, ССРС гулйина командин йукъахь дзюдох латарех Европин шозза чемпион А. Ф. Каращук, техникин Ӏилманийн кандидат. Харлампиевн Мемориалан у хӀоттийна МЭИн библиотекин тӀехь, (скульптор — Российн исбаьхьаллин академин декъашхо-корреспондент Щербаков Салават Александрович).
• МЭИхь дуккха а шерашкахь болх бина ТОЭ кафедрехь Боголюбов Валентин Евгеньевич (1915—1992), техникин Ӏилманийн доктор, профессор, асанан йоцу электрин зӀенин чоьтан областера говзанча. 1978 шарахь иза Троице-Сергийн Лаврин вежараллин йукъавахара, ладугӀург вара, тӀаккха лергира Филадельф цӀе а тиллина, 1985 шарахь хилира иеромозгӀар. Жайна йаздина «Сийлахь марьяман гӀуллакхех дош». 1992 шарахь тӀеийцира схима иеросхимозгӀар Моисей.
• 1971 шарахь МЭИн коьрта гӀишлонан уллера скверехь яжа хӀоьттира сенийн рема, уьш даьхкинера «Сенийн гӀайренаш» паркера. Ши-де буьйса даьлча сенаш дӀадигира парке.
• Операци «Ы» а, Шурикан кхин хиламаш а кинофильмера гӀарайаьлла экзаменаш йаларан сцена йаьккхина МЭИн коьрта дешаран корпусан Б-200 аудиторехь.
• МЭИ лаьтта ураман цӀе схьайаьлла советийн Ӏедалал хьалха: 4/1 цӀа чохь лаьттина КхоалгӀа Москохан Императоран Александр II-гӀачун кадетийн корпус, гӀишло йинчу хенахь дуьйна гӀишлох олура ЦӀен казармаш.
• Тахана институт йиллина терахь лору 1930 шо, амма 1976 шо кхаччалц даздира 50, 60, 70 шераш кхачар, арахийцира юбилейн жайнаш, хӀунда аьлча чот лорура 1905 шарахь МЛТУ электротехникин факультета кхоллар тӀера. ХӀинцалера чот лелайо и факультет Плехановн цӀарах ХБИ электропромышленностан факультетаца цхьанатоьхначу хенера.
• 1992 шарахь йишлакхархо а, телехьалхелелориг а Маркин Владимир «Тхо МЭИра» фильм йаьккхина, цигахь дакъалецира гӀарабевлла лдм арахецархоша а (Татьяна Судец, Виталий Дубинин, Владимир Холстинин, кхин а), иштта Александр Градский, Михаил Грушевский, Сергей Минаев, кхин а.

Фотогалерей

• 
  Институтан дешаран корпус «М»
• 
  Коьрта корпус гар
• 
  МЭИ коьрта корпус
• 
  МЭИ коьрта корпус
• 
  В. А. Кириллин
• 
  Институтан гӀишлон тӀера Мемориалан у
• 
  Административан корпус "И"

Хьажа кхин а

• МЭИ Смоленскан филиал
• Лефортовора Студентийн гӀала
• Берийн дарбанан лагерь «Энерги»

Литература

• 50 лет Московского ордена Ленина энергетического института имени В. М. Молотова (1905—1955). — М.: Госэнергоиздат, 1955. — 303 с.
• Московский ордена Ленина энергетический институт. 1905—1965. — М.: Энергия, 1965. — 391 с.
• Московский энергетический институт за 50 лет Советской власти. — М.: Энергия, 1967. — 278 с.
• Московский ордена Ленина энергетический институт. 1905—1975. — М.: Энергия, 1975. — 240 с.
• Энергомашу — 60 лет. — М.: Изд-во МЭИ, 2003. — 240 с.
• Московский энергетический институт (технический университет). 1930—2005. — М.: Изд-во МЭИ, 2005. — 454 с. — ISBN 5-7046-1234-2.
• МЭИ: история, люди, годы. Сборник воспоминаний. Т. 1 / Под ред. С. В. Серебрянникова. — М.: Издательский дом МЭИ, 2010. — 544 с. — (Выдающиеся деятели МЭИ). — ISBN 978-5-383-00575-0.
• МЭИ: история, люди, годы. Сборник воспоминаний. Т. 2 / Под ред. С. В. Серебрянникова. — М.: Издательский дом МЭИ, 2010. — 560 с. — (Выдающиеся деятели МЭИ). — ISBN 978-5-383-00577-4.
• МЭИ: история, люди, годы. Сборник воспоминаний. Т. 3 / Под ред. С. В. Серебрянникова. — М.: Издательский дом МЭИ, 2010. — 536 с. — (Выдающиеся деятели МЭИ). — ISBN 978-5-383-00578-1.

Хьажоргаш

• Официальный сайт Архивйина 2013-04-30 — Wayback Machine
• Опытный завод МЭИ
• Официальный сайт филиала в Волжском
• http://80.mpei.ru/massmedia/Pages/default.aspx Архивйина 2016-03-08 — Wayback Machine[ Публикации в СМИ к 80-летию института] Архивйина 2016-03-08 — Wayback Machine
• Московский энергетический институт. Фильм телекомпании «ЛЕНПРОДАКШН ФИЛЬМ».
• Юбилейный фильм, посвящённый 80-летию МЭИ Архивйина 2020-10-29 — Wayback Machine
• Новожилов И. В. Воспоминания об Энергомаше(ТӀе цакхочу хьажорг)
• Черток Б. Е. Союз с наукой
• Смоленский филиал МЭИ
• МЭИ, научные исследования 2007—2008
• PADESÁT LET MOSKEVSKÉHO ENERGETICKÉHO INSTITUTU
• Московский энергетический институт. Энциклопедия Москох. 1980.