Чурт

Чурт — веллачун билгалонна йа иэсанна хӀоттийна бетонах боьттина тӀулг, жӀар, тӀулг, скульптура йа архитектурин хӀоллам.

Чарташ (йа хӀолламаш) дукха хьолехь до ондачу тайпана Ӏаламан тӀулгах (мармарах, кир-маьӀданах^[1], гранитах, габброх, лабрадоритах, гӀайракхах^[2] и т. д.) йа бетонах кепа дутту. Дукхаха нисло мармаран (гранитан) цуьргех. Наггахь мекха ца дулу болатах иэс хӀоттайо, цкъацца дечигах до.

Чурт тӀаьхь дукха хьолехь йазйо веллачун цӀе, вина а, велла а терахьаш, керстачара эпитафи йазйо, бусалбачара къуръанан айаташ а, делан цӀераш а йазйо, суьлханаш, Ӏаса, гӀаблин бустамаш дохку. Цхаболчара хӀиттадо суьрташ (йа зорба тоьхна, йа тӀулг аьгна). ХӀинца леладо суьртийн компьютеран агар. Чуртан кеп йозу дуккха а факторех: веллачун весетах, динан а, йукъараллин ламастех, доьзалан таронех, иштта кхин а.

Веллачун чурт хӀотторан хан иштта йозу дукха факторех: динан ламастех, гергарчеран таронех.

Чартийн тайпанаш

Дитт кепара чурт

Уггаре даьржина чуртийн тайпанаш — бетонах доьттина чурт, экъа, жӀар^[3]^[4]. Амма, цхьацца факторашка хьаьжина, масала таро, чурт хила тарло хӀоллам (керстачеран — бюст), йа зугӀар.

ЖӀар хӀоттайо керстачеран кешнашкахь. ЖӀаран тайпа доьзна веллачо лелийна керсталлех. Йаьржина Малхбален Европехь (малхбузен мехкашкахь дакъа дӀадуллу чурт (стела) буха), ткъа кхин а — йукъара а, цӀеххьана а дӀабохкар нисделча; тӀаьхьарчу заманахь, дукха хьолехь хӀоттадо цхьаьна ханна чурт. Иза до, коьртаниг, дечигах (хӀетте нисло тӀулгийн жӀараш кепара а)^[5].

Чурт — дуьненахь уггаре даьржина тайпа ду. ХӀиттадо белларш лаьттах бухку массо а динийн кешнаш тӀехь. Чарташ муьлхха барамехь а, беса а, дизайнехь а хуьлу — чӀапа экъанан тӀера къубан цоколь тӀекхаччалц а, деакӀуон тӀера гоьргачун тӀекхаччалц а. Кхин а даьржина "чкъуьйриг" кепара чарташ, хьалха агӀора шардина, кхечу агӀора аьгна. Вукха агӀора тӀехула а, "чкъуьйриган" агӀонаш тӀехь а хила тарло киртигаш, шурфийн ларраш, бурун ларраш, кхин дӀа а. "Чкъуьйриган" барамаш тайп-тайпана хуьлу. Католикин мехкашкахь а, Исраилехь а чарташ кӀайн до, ткъа православин а, протестантийн а — Ӏаьржа. Бусалбачарна гӀоле хета кӀайн йа гӀамаран басахь чарташ.

ХӀоллам — лакхахь ирло лекха чурт — хӀоттадо алсама нах боьхкинчу кешнашна тӀехь. ХӀолламаш даьржина а, дукха а ду. ХӀиттадо, коьртаниг, советийн тӀемлойн монументашна тӀехь.

Экъа — иштта даьржина чуртан тайпа ду. Чуртах къаьста каш тӀейиллина хиларца. Экъанаш лелайо дукхах дерг католикин а, протестантийн а мехкашкахь.

Нисло чарташ-саркофагаш а, айина меттигца билгалдаьхна кешнаш а.

Статуя хӀоттайо гӀарабевллачу нехан, тӀемлойн, хьалдолчу нехан кешнаш тӀехь. Уггаре йаьржина статуян кеп — бюст (доьхка я накха ма-барра дина адаман коьртан сурт). Статуя йо борзанах, базальтах йа мармарах.