Шаман

Шама́н — шамани динехь, шовкъехь синошца къамел деш, дарба а лелош волу стаг.

Шаман Сибрехь, Н. Витсенан сурт.

Алтайн шаман жиргӀанца, алтайхойн къоман хӀусаман — чаадыран хьалха

Эскимосийн шаман

Зимбабвера Шона къоман шаман

Дош схьадалар

Термин яьржина дуьненан дукха меттанашкахь. Цхьана агӀоно шаман дош даьлла боху санскрит маттара дешах шраман (श्रमण śramaṇa) — Ширачу ХӀиндин заманахь кхерста халбатхо, синан мурд-халбатхо. Буддизмаца цхьана и термин яьржина Азехула, эвенкийн маттаца чукхаьчна оьрсийн а, кхин малхбузан меттанашка. ШолгӀа агӀоно дешан деккъа тунгусийн-маньчжурийн орамаш бу боха, орам схьабалар «са» — хаа, билгалдаккха деза эвенкийн маттахь «садэми» — хаар, «савун» — Ӏилма, «саман» — Ӏилма деза стаг хилар («-ман» — безам гойту суффикс, масала «асиман» — зударий безарг). Шаман олуш хилла синош хаьржина йукъалелаш, кхечу дуьненара хӀума ган корматалла йолуш, цигахула некъ бан йиш йолуш волчу стагах. ХӀора къоман шайн цӀераш ю шаманийн, иза къаьсташ хила тарло цхьана къоман а шаманан дарже хьаьжжина:

• саха (якутийн) — ойуун;
• эвенкийн, нанайшан, маньчжурашан — саман, шаман;
• ненцийн — тадебей;
• бурятийн — боо;
• чувашийн (сувар) — ырамащ;
• кетийн — сенин;
• алтайшан — кам;
• эскимосийн — ангакок, эненылин.

Тюркийн «кам» дашах схьадаьлла шаманийн Ӏадатийн белхаш билгалбохуш долу «камлани» боху дош. Цуьнан маьӀна дуьненаш тӀехула некъбар ду. Россехь дош гучудаьлла XVII бӀаьшарахь Сибрехара гӀуллакхехь болчу оьрсаша йозанца бинчу хаамашкахь. ТӀехьа иза Европе кхаьчна кхечу пачхьалкхара I Петран оьрсийн посольствошца Сибрехара Ций оьхучаьрца. Дош шуьйра девзира, Ӏилманехь бух тӀе дижира баьржинчу «шаманин динан» кхетамна. Сибрехара къаьмнашлахь «шаман» термин динан гӀуллакххо маьӀнехь, тунгусийн цхьайолу тобанаш дӀаяьхчхьана, лелош йац.

Шаманийн цамгар

Харжам хуьлу «шаманийн цамгарца», цуьнца шаман дехьаволу керлачу дахаре. «Цамгаран» йукъадогӀу Ӏадатийн дакъош — валар, денвалар: жоьжахатан чувоссар, стигал хьалвалар, «деланашца», синошца къамел дар, иштта тайп-тайпана шаманийн а, динан а Ӏаламца эвхьазвалар. Хин волу шамана и цамгар йолчу хенахь тайп-тайпана дуьненаш тӀехула некъ бар шен маьӀна долуш ду — шамано и дуьненаш Ӏамадо, синошна а, «деланашна» а тӀебоьду некъ бевза, уьш тӀехьа балханна дезар ду цунна. Иштта «цамгаро» кхиийта ницкъ ло адаман дахаран лакхара потенци.

Шаманийн гӀирс. Тува (Кызыл), Росси.

"Шаманийн цамгар" биллам бац стагах шаман хила. Цамгар йолчу хенахь я тӀехьа синош хьехам бо, ткъа цул тӀехьа къеначу хьехамчаша-шаманаша. Цамгар йоцуш а хуьлу шаман: цӀеххьана беана кхайкхам, кхечу шамано тӀехьешна дарж дӀадалар я шен ният. Дуьненан сийлалло, кхечу шаманийн корматалло ницкъ ло, хаьржинчунна, наггахь шена ца луъушехь. Шаман хӀинца шена керла Ӏилманца лела, цуо кхуллу шен Ӏадатийн практика, иза адамийн дуьнене дехьадоккху, йукъараллашна оьшуш долу керла Ӏилма дахьаш.

Шаманаш лелориг

Шаманийн жиргӀа. Буряти

Шаманийн Ӏаса. Буряти

Шаманийн коьрта Ӏалашо йукъараллин психика дийна хилар ларъяр ю. Шираллин адамийн тайпанахь иштта стаг хилар боккха аьтту бара, хӀунда аьлча церан бӀоболар шаьш, жиннех а, «зуламийн ницкъех» а дуьненахь лардеш ду олий. Шаьш «деланашка» а, лакхарчу ницкъашка а деш долчу дуӀанаш а, сагӀанаш а доцуш, кхин а «дезчу хӀумнаш тӀехь корматаллаш» йолу адамаш хилар, царна синош гарх, уьш хьала а бевлла Стигалан «деланашца» цхьанакхетарх а, жоьжахате чу а биссина шайтӀанашца, лазаршца, валарца тӀом барх тешна бара. Дарбанан камланин Ӏадат хоттийнера пациентан сатийсам товаларх тешаре доккхуш. Шамано могашалла юхаерзор хиларах пациентан тешар чӀагӀдора Ӏадатца я кхин хӀуманца. Оцу практикашна йукъадогӀу шаманийн кхерстар, сагӀанаш дахар, камлании еш дийнна театраш хиттаяр. Шаманийн Ӏадат даиман тӀехула кечдина хуьлу. Наггахь цхьа хӀума чекхдаккха дийнна «театр» хоттайо. Леррина кечйина хӀусамо гойтура дийнна «шаманийн» лаьттан гӀайре — жима дуьне. Шаманан массо а динан гӀуллакхан хӀуманаш дуьне гойтура, цуьндела кӀорггера маьӀна долуш яра. Дуьне диллина дара шаманан барзакъ тӀехь, жиргӀан тӀехь, кхин а хӀуманаш тӀехь а. Шаманан дахар доьзна ду синийн дуьненахь леррина белхаш дарца — цамгаршна дарба дар, «цӀе караерзор», догӀа дехар, беллачаьрца къамел дар. Шаманийн белхаш а, Ӏадаташ (камлани) а йо шовкъен халхаршца, цаьрца лелайо тюнгур (жиргӀа) я вота, я башха хелхарш.

Бурятийн шаман Бэликтос меттигерчу синошна сагӀа луш.

Шаманийн цӀаро дохку тамашийна суьрташ.

Лору, камлании еш шаманан са дилхах ара а долий кхерста кхечу дуьненаш тӀехула — хьала долу стигал (лакхара дуьне), латтан буха доьду (бухара дуьне). Зеделларг алсамдолуш шаманаш хуьлу кӀезга бозуш арахьара гӀоьнан гӀирсех, церан говзалла хуьлу хьекъалера арабовла, вотан а, кхечу техникин гӀо а доцуш иштта Ӏа а.

Шаманан болх бозуш белахь а дарбанашца, шаманаш дарбанхойх а, бецадарбанхойх а къастабо, хӀунда аьлча тӀеххьарчара дарбадо шаьш хенаца гулдинчу хааршца, царна ца оьшу синош-гӀоьнчаш, шовкъе гарш. Ширачу Ӏадаташца, оцу я кхечу дарбанин бецийн «ницкъ» бовзар адамо синошкара-гӀоьнчашкара бен хуийла дацара, я шеш бецашкара а, дитташкара а. Цуьндела шаманаш бара дарбан бецех лаьцна пайден хаамаш Ӏалашбинарш боккхачу муьрехь.

Шаманин практика йоьзна ю ширачу тарца, амма, башхалла, тар дуьне шеш шайн ницкъашца хийцар хьажийна ю, ткъа шаман тӀетовжу Ӏаламан ницкъашна. Шаман дукхах дерг Ӏаламан ницкъийн хьалхавериг ву, шамано лелош долу дарба доьзна ду Ӏаламца а, синошца а.

Хьажа иштта

• Шаман Коля.

Литература

• Алексеев Н. А. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири (опыт ареального сравнительного исследования)Новосибирск: Наука, Сиб. отделение. 1984.
• Анохин А. В. Материалы по шаманству у алтайцев. Собранные во время путешествия по Алтаю 1910—1912 гг. по поручению Русского комитета для изучения Средней и Восточной Азии). Монография. Издательство Российской Академии Наук. 1924. Репринтное издание. Горно-Алтайск: Ак Чечек, 1994.
• Богораз В. Г. К психологии шаманства у народов Северо-Восточной Азии. Богораз В. Г. Этнографическое обозрение. — М., 1910. Т. 84-85. Кн. 1-2.
• Богораз В. Г. Сказка о Чесоточном шамане «Wapыckalaul [lыmн’ыl]». — Живая старина, год IX, 1899, вып. I I. С. 263—270 (чукотский текст и русский перевод).
• Богораз В. Г. О так называемом языке духов (шаманском) у различных ветвей эскимосского племени. // Известия Академии Наук, серия VI, т. XIII, 1919, с. 489—495. Переиздание: СПб.: Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунст-камера), 1995. С. 97-104.
• Грачева Г. Н. Шаманы у нганасан / Н. Грачева // Проблемы истории общественного сознания аборигенов Сибири. Л.? 1981. — С. 69-89.
• Добжанская О. Шаманская музыка самодийских народов Красноярского края. Норильск, 2008. — 272 с.
• Егоров А. С. Эмпедокл и проблема греческого шаманизма // Вопросы философии. М., 2007. № 8. С. 97-105.
• Мифы и шаманизм Алтая / Сост. Владимир Арефьев. Барнаул. Изготовлено по заказу ООО «Пять плюс». 2002.
• Михайловский В. М. Шаманство (сравнительно-этнографические очерки) / В. М. Михайловский // Этнографическое отделение Московского университета. М., 1892. Вып. 1. − 215 с.
• Новик Е. С. Обряд и фольклор в сибирском шаманизме. Опыт сопоставления структур. М., 1984.
• Смоляк А. В. Шаман: личность, функции, мировоззрение (Народы Нижнего Амура). М.: Наука, 1991.
• Уолш Р. Дух шаманизма. Тексты трансперсональной психологии. М.: изд. Трансперсонального Института. 1996.
• Харнер, Майкл. Путь шамана. М.: Крон-Пресс, 1996.
• Элиаде М. Шаманизм: архаические техники экстаза. К.: София, 1998.
• Michael Harner. Der Weg des Schamanen. München: Ullstein, 2004. S. 247. ISBN 3-548-74042-1
• Paul Uccusic. Der Schamane in uns. Schamanismus als neue Selbsterfahrung, Hilfe und Heilung Hugendubel Kreuzlingen, ISBN 978-3-7205-2181-9
• Boileau, Gilles. Wu and Shaman // Bulletin of the School of Oriental and African Studies 65.2 (2002), 350-78.
• Беседа с шаманом Аяуаскеро Архивйина 2016-03-05 — Wayback Machine — Перевод статьи Алана Эленбасс из журнала «Reality Sandwich» «Facing Fear: A conversation with an Ayahuascero» от 2010-09-07
• Родриго Кортес. Толмач. Издательство «Эксмо». Книга о тангутском шамане и истории взаимоотношений России и Китая на рубеже XIX—XX веков.
• Владимир Серкин. Хохот шамана. Сибирское издательство. Представлены воспоминания общения с магаданским шаманом, книга-разговор.
• Анхонова Т. Человек с небесной отметиной // Информ Полис, 25 марта 2009 СМИ о Валентине Хагдаеве
• Торчинов Е. А. Религии мира. Глава 1. Шаманизм Архивйина 2012-05-14 — Wayback Machine