Амазо́нкаш (желт.-шира. ἀμαζόνες — «накха боцурш»[1]) — ширчу грекийн мифологехь шайна уллохь майранаш ца ловш деккъа зударех лаьтта халкъ ду, лелабоьлхуш хилла шайн паччахьан куьйга кӀела, кхоьллина тӀеман майралла йолу башха пачхьалкх. Ареса а, Гармонех а схьабевлла. ТӀехье халийтархьама амазонкаш кхечу къаьмнийн божаршца уьйр тосуш хилла. Дуьненна чубевлла кӀентий дай болчу дӀабогӀуйтуш хилла (кхечу легендица — бойуш хилла), зудабераш шайца дуьтий, керла амазонкаш кхиош хилла.

Човйина Амазонка (Капитолийн музей)
Грекийн амазонкашца хила тӀом
Геракл а, амазонкаш а

«Амазонкаш» боху цӀе схьайаьлла шира грекийн маттера ἀμαζός — маьӀна доккху «накха боцург» олий — дуьххьал дӀа бохург дац иза, ткъа кхечу зударех къаьста бохург ду[2].Мифашкахь дийцарехь пхенаӀад кхосса атта хилийтархьама амазонкийн бераллехь аьтту накха багош хилла.

Кхечу версица схьадаьлла персин дашах «ha-mazan» — тӀемло-зуда. Кхин цхьа вариант — «a masso» дашах — куьг Ӏотта йиш йоцу (божаршна)[хьост?].

Сурт хӀоттор нисйе бӀаьра

Мифашкахь дийцарехь, амазонкаш баьхна Ӏаьржа хӀорд йисттехь, Фермодонт а, Ирис (хӀинца Ешильырмак) а хиш тӀехь. Историк волчу А. Б. Снисаренкос лору, тайпанан ареал цхьана йогӀу хӀункаран Амаси а, Самсун а вилайетаца (тарло, и топоним цӀарах тиллина а церан цӀе). Амазонкаш кхузара болхара Азе лела. Мифаш дийцарехь цара йина Эфес а, Смирна а, кхин гӀаланаш а.

Мифологин гӀиллакхо билгалйоккху Эвбера а, Беотера а Танаисе а, Таркхойн хӀорде а кхаччалц амазонкийн «лараш»[3].

Плутарха хаам бо, амазонкаш /Маскутийн тайпана тӀемлой-зударий хила тарло/, беха Кавказан дукъан Гирканан, аьлчи а Таркхойн хӀорде кхаччалц /Таркхойн хӀордан йисттехула Куран хикхочера Самур тӀекхаччалц йолчу Мазкут кӀошт, ткъа цхьацца муьрехь — Дербенте (Чола, йа Чора, цунна цӀарах регионо а лелийна и цӀе) кхаччалц/, уьш бац албанийн /скифел хьалхара кавказан аланийн тайпа/ лулахой, царна йукъах беха гелаш а, легаш а /орамера кавказан тайпанаш/, албанашца уьш беха хӀора шарахь шишша баттахь, цул тӀехьа уьш йухабогӀу божарий боцучу шайн махка.

Проф. И. Е. Суриковс кховдина тезис «генабовлу амазонкаш» — уьш «баьхна» Ойкуменаш шор мелла ло, эллинин дуьненан центран тӀехь-тӀехьа гена бовлуш[3]. Ист. Ӏилмийн д-р йолчу М. В. Скржинскаяс лар лаьцна эволюци йинчу амазонкин антични вастан — грекийн йоцачу хитонера хаза тегначу, скифийн герзаца йолчу куче кхаччалц[3].

Гомер хьехадо Беллерофонтан а, фригахойн а амазонкашца хилла тӀемаш. Тайпанан паччахь йолу Ипполита (кхечу дийцаршца, Антиопа), Еврисфейс доьхка схьадаккхар тӀедиллинчу Геракла йийна хилла. Оцу тӀелатарехь Тесейс Антиопа шена тӀейерзийра, Аттике амазонкаш тӀелатар тӀаьхье хилар цуьнан. Плутархан «Дахар дийцарехь» Гелланикан тӀетевжаш дуьйцу, амазонкаш Киммерийн Боспор ша тӀехула бахара Аттике. Аттикин оцу хенахь хиллачу паччахьца Тесейца аьттонза хиллачу беабеттан тӀамехь, тайпа цӀадирзира шайн махка[4].

Пентесилея паччахьан куьйга кӀелахь амазонкаш грекашна дуьхьалбевлира: Приам паччахьца цхьаьна цара ларйира Троя. ТӀеххьарлера дийцаршкахь хьахайо амазонкийн паччахь Фалестре, Македонин Искандар волучохь хиллайолу (хьаьжа Везачу Искандаран зударий).

Амазонкаш хьехабо вайга кхаьчначу уггар хьалхарчу шира оьрсин тептарехь — «Хенара шерашкара хаамаш» (дӀайолорехь тайп-тайпана халкъаш дуьйцучохь):[5]:

«…Амазонкийн майра ца хуьлу, мотт ца хуу хьайбан санна, амма цхьанне аьхкан хазчу дийнахь богӀу уьш луларчу божаршна, цхьаболчара царна даккхий тойнаш а, ловзарш а хиттадо. Царех доьзалхочух хилларш дӀасабоьлху кхузара. КӀант дуьненна тӀевалахь — вуй, ткъа нагахь йоӀ хилахь дика кхиайо».

Амазонкех долу мифаш шира поэзи чудагӀна ца Ӏа, иза дакъа хилла грекин сурт дилларан говзаллин. Шира грекийн суьрташ дохкучара (сурт дуьллург Микон, хӀолламаш бийриш Фидий а, Поликлет а) шайн белхашкахь гайтина амазонкийн васташ хӀолламашкахь, рельефашкахь, суьрташкахь. Цара гойту амазонкийн тӀемаш, Тесейн амазонкашца хилларш, кхин дуккха а хӀуманаш. Дисина иштта антикан суьрташ бевзачу пхьерийн хӀолламаш тӀиера дехкина, Галикарнасера рельефаш а, кхабанаш тӀиера суьрташ а.

Амазонкаш лорура шайн дела тӀемло-зуда Артемида.

Хаттар, боккъал хиллийтехьа амазонкаш, йист йаьккхина йац хӀинца а. Тайпа хиларехьа йолу верси бакъйо хӀокху факто, амазонкаш бу дукхахчу антикан суьрташ тӀехь — мифологеин турпалашца хила ца Ӏаш боккъалчу историн турпалашца а. Ширачу суьрташ тӀехь гойту цара мехкаш схьабоху тӀелатарш (масала, амазонкаш Аттикан тӀелатар). Дукхаха болчу историкаш лору, и факт тӀе ца лацар бахьана амазонкех лаьцна дукха мифаш хилар ду. И тайпа хиларан агӀо лаьцначара билгалдоккху, тӀаьххьара исторехь амазонкаш хьахадар Македонин Искандар паччахьаллин мур бу. Цул тӀехьарчу тептаршкахь амазонкаш хилар хьахийна дац.

Украинин дозан тӀехь а, кхечу меттигашкахь а, амазонкаш дийцарехь баьхначехь, карийнера зударийн кешнаш, царна чохь карадора секха Ӏодмаш, пхенаш, гоьмукъаш. Амма кхузахь дацара тарраш, тӀеман дигарш, уллора тӀом бен кхин герз (Ӏадатан шаьлтанаш доцурш, цара гойту белларш элех хилар йа уьш цӀух хилар). Иштта карийначу кешнашчохь ларбаран герз дац. Цуо гойту зударша, кегийрчара санна, тӀом дӀаболо гӀодеш хилар (геннара Ӏад кхуьйсуш), цул тӀехьа божарех лаьттачу коьртачу эскарна тӀехьа лечкъаш хилар[6].

Чибча-муискийн лаьттанашкара амазонкех болу хьалхара хаамаш нисйе бӀаьра

 
Бейтс Генри Уолтеран «Натуралист Амазонкехь» (1958) цӀейолчу жайнин тӀиера Амазонкин карта

Къилбан Америкехь амазонкийн тайпа хиларан хьалхара хаамаш балабо шайн хаамашкахь, конкистадораца де Кесада Гонсало Хименесца Колумбин лаьттанашкахула (июль 1539) лелабахарехь дакъалаьцначу, паччахьан белхалоша де Сан Мартин Хуана а, де Лебрихи Антониос а:

Лагерь Боготан тогӀенехь йолуш тхойга хаам беара цхьаьна, шаьшша Ӏаш болчу шайца индхой [божарий] а боцуш, зударийн халкъах лаьцна; цуьндела оха царех амазонкаш элира. Цара, тхойга иза хаам бинчара дийцарехь, шаьшша эцначу цхьаболчу лайшах доьзалхочух хуьлу, нагахь кӀант хилахь, иза дена дӀавохуьйту, ткъа йоӀ кхиайо шайн республика шоръярхьама. Дуьйцу, цара лай лелаво доьзалхочах хилархьама, хилча сихха йухавогӀуьйту ца оьшучу хана, оьшшучу хенахь уьш царна болуш бу.

Хуан Сан Мартин Хуан а, де Лебрих Антонио а. Керла Пачхьалкх Гранада схьаяккхарх лаьцна хаам (1539 шеран июль)[7].

Де Кесада Хименеса индхойн галдаьллачу хабарх тешна амазонкин паччахьан цӀе Харатива йу, кхин тӀе уьш бехачу кӀоште шен ваша де Кесада Эрнан Перес.

Амазонкийн список нисйе бӀаьра

Амазонкех лаьцна мифаш довлар нисйе бӀаьра

Мифаш схьадовларан бух чӀогӀа шира бу, цуьнан орамаш Минойн цивилизаци кхочу[2]. Котинан А. В. моттарехь, амазонкех йолу миф йоьзна йу Йоккхачу «делан» культаца, цуьнца йиц а ца еш схьаеина зударийн лакхара меттиг[2]. Тамашина йу факт, амазонкаш Артемида шайн дела лору[хьост?]. Артемидан культ схьакхелхина Крит гӀайрен тӀиера материкан Греце, кхин дӀа лийлира грекийн оьздангаллехь[хьост?].

Оьрсийн историк волчу Иванов Вячеслава дийцарехь[53], Дионисан культ йу, мадарра аьлча, божарийн йуьхьигера зударийн культ: цуьнан коьрта хьесап ду зударийн божаршка йолу чӀир а, «майрнаш байар» а.

Зударийн леларш кӀезга ца хиллачух тера ду, уьш керла латтанаш схьадохуш а хилла. Эврипида дийцарехь, менадаш баьхкина Дионисца Фригера Фивашка. Аргиван дийцаро боху, Дионис веана Аргосе хӀордал дехьара, тӀаккха Персей коьртехь волу аргиваша тӀемца дуьхьало йира[хьост?].

Амазонкаш алсамо Жимачу Азехь беха (Дионисан культ, мифаца, кхин а хаало гергарчу фракийн а, фригийн а). Амазонкийн Артемидаца йолчу йукъаметтиго церан тайпа цуьнан «доттагӀий» а, «нисархой» а бо (Диодора дийцарехь, уьш Артемидица цхьана толлуш лела). Амазонкаш гойту, Дионисан символ йолчу, шина дигаран йоӀ санна. Церан цӀераш (Меланиппа, Антиопа, Пенфесилея, Молпадия) а йу дионисин амалехь[хьост?]. Эфесан мифаца, амазонкаш лоьху Дионисера гӀо, тӀаккха уьш цуо эша а бо. Амазонкаш Гиадан гергара лору, иштта менадийн цхьа кеп а, Дионисан новкъахо.[хьост?]

Талламхочо А. В. Котинас чӀагӀдо, амазонкийн мифийн циклан суьртийн сизнаш коьрта роль ца лелайо, цулла а коьрта ду зударий-тӀемлошан феноменах ойла яр лелаш йолчу адам дехачу дуьненан йистехь — шира грекийн ойкуменашкахь[2].

1601 шарахь арахецначу жайнин тӀехь Орбини Маврос яздо «Славянхой схьабовлар а, церан ницкъ баржар» цӀе йолу дийцар, Горпий Вагрин Иоргана яздо, амазонкаш славянхой сарматийн зударий хилла. Идал бердашца, Идалан йисттехь меланхеленашна а, сербашна а йукъахь баьхна[54].

Амазонкаш искусствехь нисйе бӀаьра

Кинохь нисйе бӀаьра

Литературехь нисйе бӀаьра

Таханлера искусство нисйе бӀаьра

Амазонкаш астрономехь нисйе бӀаьра

Хьажа иштта нисйе бӀаьра

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. Chantraine P. Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots. Paris, 1968. P. 69
  2. 1 2 3 4 Миф об амазонках и его развитие в античной традиции Архивйина 2017-02-15 — Wayback Machine
  3. 1 2 3 http://ru.vestnik.udsu.ru/files/originsl_articles/vuu_12_051_24.pdf Архивйина 2016-04-13 — Wayback Machine с. 160
  4. Плутарх, Тесей, 26
  5. [1]
  6. Тороп С. О. Скифские воительницы (см. ссылки)
  7. Хуан де Сан Мартин и Антонио де Лебриха. Доклад о завоевании Нового Королевства Гранада и основание города Богота (июль 1539 года).. www.bloknot.info (А. Скромницкий) (2010, 4 апрель). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 24 августехь. Теллина 2010 шеран 4 апрелехь.
  8. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Гигин. Мифы 163
  9. 1 2 3 Квинт Смирнский. После Гомера I 52
  10. 1 2 Квинт Смирнский. После Гомера I 344—353
  11. 1 2 3 4 5 6 7 8 Диодор Сицилийский. Историческая библиотека IV 16, 3
  12. Вестник древней истории. 1947. № 1. С.285
  13. Лосев А. Ф. Мифология греков и римлян. М., 1996. С.81
  14. 1 2 3 Квинт Смирнский. После Гомера I 50
  15. 1 2 3 4 Квинт Смирнский. После Гомера I 725
  16. Квинт Смирнский. После Гомера I 327—335
  17. Аполлоний Родосский. Аргонавтика II 983
  18. 1 2 Квинт Смирнский. После Гомера I 51
  19. Квинт Смирнский. После Гомера I 726
  20. Валерий Флакк. Аргонавтика VI 376
  21. Каллимах. Гимны III 237—239, 267
  22. Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека Э V 2
  23. Сервий. Комментарий к «Энеиде» Вергилия IV 345 // Гиндин Л. А., Цымбурский В. Л. Гомер и история Восточного Средиземноморья. М., 1996. С.292; Лосев А. Ф. Мифология греков и римлян. М., 1996. С.427
  24. 1 2 3 Квинт Смирнский. После Гомера I 49
  25. Квинт Смирнский. После Гомера I 342—343
  26. 1 2 Квинт Смирнский. После Гомера I 336—341
  27. Валерий Флакк. Аргонавтика V 610; VI 371
  28. Любкер Ф. Реальный словарь классических древностей. М., 2001. В 3 т. Т.1. С.565
  29. Арриан, фр.48 Мюллер // Гиндин Л. А., Цымбурский В. Л. Гомер и история Восточного Средиземноморья. М., 1996. С.300
  30. Страбон. География XIII 3, 6 (стр.623)
  31. Квинт Смирнский. После Гомера I 310—316
  32. Юстин. Эпитома Помпея Трога II 4, 12
  33. Афиней. Пир мудрецов I 57, 31 d, ссылка на Алкифрона из Меандра
  34. Валерий Флакк. Аргонавтика VI 374
  35. Юстин. Эпитома Помпея Трога II 4, 12-16
  36. Мифы народов мира. М., 1991-92. В 2 т. Т.2. С.134
  37. Аполлоний Родосский. Аргонавтика II 959
  38. Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека Э I 16
  39. Юстин. Эпитома Помпея Трога II 4, 25
  40. Валерий Флакк. Аргонавтика VI 377
  41. Мифы народов мира. М., 1991-92. В 2 т. Т.2. С.153
  42. Страбон. География XII 8, 6 (стр.573)
  43. Гомер. Илиада II 813
  44. Павсаний. Описание Эллады I 2, 1; Плутарх. Тесей 27
  45. Юстин. Эпитома Помпея Трога II 4, 20.26-30
  46. 1 2 3 4 Диодор Сицилийский. Историческая библиотека IV 16, 2
  47. Юстин. Эпитома Помпея Трога II 4, 17
  48. Страбон. География XIV 1, 4 (стр.633)
  49. Диодор Сицилийский. Историческая библиотека XVII 77; Страбон. География XI 5, 4 (стр.505); Юстин. Эпитома Помпея Трога XII 3, 5; Курций Руф. История Александра Великого VI 5, 24-32
  50. Любкер Ф. Реальный словарь классических древностей. М., 2001. В 3 т. Т.3. С.81
  51. Квинт Смирнский. После Гомера I 53
  52. Валерий Флакк. Аргонавтика VI 375
  53. Иванов В. Культ Диониса. Его происхождение и влияние. РВБ: Вяч. Иванов. Прижизненные издания. (см. ссылки)
  54. Мавро Орбини Книга историография початия имени, славы и расширения народа славянского.... Санктпитербургская типография (20.07.1722).
  55. Wonder Woman in Comics (ингалс.). DC Comics.com. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 19 ноябрехь. Теллина 2012 шеран 9 ноябрехь.

Литература нисйе бӀаьра

Хьажоргаш нисйе бӀаьра