ГӀала

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа ГӀала (маьӀнаш).

Дехар «ГIаланаш» хьажийна йу кхузе; ловзарх лаьцна см. ГIаланаш (ловзар).

ГIала, Шахьар — бахархойн барамца, бахархойн мукъа ца хиларийн, географин, экономикин, историн, оьздангаллин маьIна долу амалца йогIу статус лоруш нах беха меттиг, ^[1]. Нах беха меттиг гIала лоруш низам, массо а пачхьалкхехь хIоттайо законашца^[1]. Уггаре алсама нах беха меттигах гIала йийриг: лору дукха хьолехь 1-2 эзар стаг, амма цхьацца меттигашкахь хила тарло 100 стаг а 50 эзар стаг а^[1].

Истори агIора термин схьадолу меттиган гуонаха дуьхьалонан керт — вал йа пенаш хиларх. Шира Русехь гIала олура муьлххачу йоккхачу нах беха меттигах, гуонаха гуо бинчу. ГIаланаш, говзалла а, пхьола а кхиаран йукъ йара.

Йоккха хуьлуш, гIало йо гIалин агломерацеш. ЧIогIа ладаме роль мехкашна а, континенташна а лелайо коьрта гIаланаш, кхин а гIаланаш-миллионникаша йа агломерацеш-миллионераш^[en] (бахархой 1 миллионал сов болчу), царна йукъахь мегалополисаш а, глобалан гIаланаш а йу. ГIаланашкахь беха ах сов Дуьненан бахархой^[2].

ГIала нийса хIоттар Iамадо леррина дисциплина — гIалайар, цуо Iамадо гIалин хIоттаман законаш а, бакъонаш а. ГIалайар йукъадаьлла архитектурин чуьра, амма хан мел йели гIаланаш хилла йаккхий, церан планаш хIитто оьшура кхин тIе хаарш — гигиенех, экономикех, экологех, транспортах, кхин а дуккха хIумнех лаьцна^[3].

Истори

Актау, Кхазакхстан

Ламастехь нах беха меттигийн истори йолало йозанийн хьостехь дуьххьала хьахийначу хенахь дуьйна. Ша йолчу муьрехь гӀало масийттаза хийца таро йара статус а, цӀе а. Йевза,археологаша дӀайиллина, шортта йуккъера бӀешерийн гӀаланаш. Церан махкахь йоьгӀна керла гӀаланаш, ткъа цхьаццанна хадданза истори йу тахана а.

Шира дуьненан гӀаланаш

Археологаша схьаьхкина Мохенджо-Дарон саьлнаш

Дуьххьарлера гӀаланаш лору неолитин вайн эран VII—IV бӀешерийн нах Ӏа меттиг: Иерихон, Чатал-Хююк, кхин а^[1]. В.э. 5 эз. шо хьалха йаьржина йаккхий мехкан йаккъаш Дунайна тӀера хин йолчу Желтойчоьнан а, Днепран а. В.э. 4—3 эзар шо хьалхара терахь хӀоттадо дуьненахь йевза мехкийн йаккъаша: Шира Месопотамин — Ур, Урук, Ницер, Шуруппак, Сиппар, Эреду, Бад-тибира, Ларак, Киш; Мисран — Мемфис, Фиваш; ХӀиндин — Мохенджо-Даро, Хараппа; Желтойчоьнан — Спарта, Афина.

Европин гӀаланийн йукъара йевза истори йолало в.э. VIII—VII бӀешо хьалха: Гадес (Испани), Массили (Франци), Рум (Итали), Ольви, Пантикапей (Керчь, ГӀирма), кхин йерш, оцу муьрехь кхиина Кавказера гӀаланаш: Поти, Кутаиси (Гуьржийчоь), Сухуми (Республика Абхази), Ереван (Эрмалойчоь). в.э. VI-V бӀешо хь. хуьлу Фанагори, Гермонасса, Танаис, кхин антикаллин гӀаланаш Россин гӀаланаш хӀинцалерачу махкара. Хьалхара гӀаланийн луьста уьйра йара промыслашца а, йуьртан бахамца а, хӀунда аьлчи уьш йора охьахевшинчу латталелорхоша а, даьхнийлелорхоша. И зӀе дукхаха болчу мехкашкахь хӀинци а Ӏалашйо, йуьртабахаман къинхьегам безаш цхьа дакъа йаккхий гӀаланийн бахарахой а бу.

Йуккъера бӀешерийн гӀаланаш

Париж XV бӀешарахь

ЙуккъерабӀерийн гӀаланаш в.э. V бӀешо хь. дуьйна, Руман историно ма-гайттира, Константинополо, Херсонесо (Севастополь, ГӀирма), кхин дуккха а йаккхий а, кегий а маьхкийн йаккъаш, дукхаха дерг кхин дӀадаьхьира антикаллин заманахь хӀоьттина ламаста йукъараллин Ӏедал. XI—XII бӀешерашкахь Европин уггаре йаккхий гӀаланаш: Венеци, Флоренци, Рум, Париж, Лондон, Кёльн, Киев, кхин йерш (дика хьажа исторехь уггаре йаккхий гӀаланаш).

ГӀаланийн экологи

КӀур вьетнаман гӀалахь

ГӀаланашкахь кхоллало башха микроклимат. ГӀалара хӀаваан температура даиман мелла а сов хуьлу йуккъера температурел гуонахьарчу меттигел. ГӀалин атмосфера йохло дагорг дагар, гӀишлоша йовхо йалар бахьнехь. ГӀаланашкахь хьалха деша ло, сенло ораматаш, сих-сиха дӀакхелха олхазаршна, дукхах дерг Ӏа доккху кхечу мехкашкахь, «дицло» шайн инстинктах лаьцна, Ӏаьнна дуьсу гӀалахь.

Хьажа иштта

Билгалдахарш

↑ ¹ ² ³ ⁴ Город / А. Г. Махрова, В. И. Фадеев, А. А. Вигасин, Э. Д. Фролов, П. Ю. Уваров, А. П. Черных, А. С. Хорошев, Д. Я. Резун, И. Р. Соколовский, Н. В. Середа, Л. В. Кошман, Т. А. Луковцева // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
↑ Шестой оценочный доклад МГЭИК: изменение климата в 2022 году | UNEP — UN Environment Programme (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 6 апрель. Архивйина 2022 шеран 6 апрелехь
↑ А. Гутнов, В. Глазычев. Мир архитектуры(оьр.). — Москва: Молодая гвардия, 1990. — 351 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-235-00487-6.

Литература

Иванов Вяч. Вс. К семиотическому изучению культурной истории большого города // Иванов Вяч. Вс. Избранные труды по семиотике и истории культуры. Т. 4. — М., 2007, с. 165—179
Макс Вебер. Город Архивйина 2016-03-10 — Wayback Machine
Chandler, T. 1987. Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census. Lewiston, NY: Edwin Mellen Press.
Modelski, G. 2003. World Cities: −3000 to 2000. Washington: Faros2000.
А. Гутнов, В. Глазычев. Мир архитектуры(оьр.). — Москва: Молодая гвардия, 1990. — 351 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-235-00487-6.Мир архитектуры. Лицо города Архивйина 2017-05-07 — Wayback Machine
Хайдуков Д. С. Университетские города — обучение будущему // Мировой опыт и отечественные традиции управления человеческими ресурсами: Сб. материалов III Международной научно-практической конференции. МГУ / Под общ. ред. д. ф. н., проф. В. П. Пугачёва;. — М.: МАКС Пресс, 2012.

Хьажоргаш

[bre-1] ¹ ² ³ ⁴ Город / А. Г. Махрова, В. И. Фадеев, А. А. Вигасин, Э. Д. Фролов, П. Ю. Уваров, А. П. Черных, А. С. Хорошев, Д. Я. Резун, И. Р. Соколовский, Н. В. Середа, Л. В. Кошман, Т. А. Луковцева // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.

[2] Шестой оценочный доклад МГЭИК: изменение климата в 2022 году | UNEP — UN Environment Programme (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 6 апрель. Архивйина 2022 шеран 6 апрелехь

[Мир_архитектуры-3] А. Гутнов, В. Глазычев. Мир архитектуры(оьр.). — Москва: Молодая гвардия, 1990. — 351 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-235-00487-6.

[1]

[2]

[3]