Дарбане орам
Дарбане орам (ций. 人參, 人参, : rénshēn, : жэньшэнь[1]; лат. Pánax[2]) («Дахаран орам») — дукха шерийн бецан орамат, Аралийнарш доьзалан тайпа. ЙукъайогӀу 12[3] Азехь а, Къилбаседа Америкехь кхуьу кеп.
| Дарбане орам | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Кхоъ гӀа долу дарбане орам (Panax trifolius), кхуьу ораматан йукъара кеп | |||||||||||||||||
| Ӏилманан классификаци | |||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||
| Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе | |||||||||||||||||
| Panax L. | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Дика йевза дарбанан орамат. Коьртаниг лелайо адаптоген санна а, йукъара тонус яран гӀирс санна а. Корейхь а, Цийхь а дарбане орам лелабо юургах тухуш а. Ламастийн цийн медицино чӀагӀдо, дарбане ораман препарато дахар а дахдо, къона а латтаво.
Яржар а, экологи а нисйе бӀаьра
Тайпанан чӀогӀа екъна ареал ю, коьрта дакъа ду малхбален Азехь (Генара Малхбале, Ций, Тибет, Алтай), ткъа цхьа кеп (пхиъ гӀа долу дарбане орам) кхуьу Къилбаседа Америкин малхбузехь. Вьетнаман дарбане ораман ареал ю Вьетнаман Йуккъера ломан кӀошт.
Ботаникан сурт нисйе бӀаьра
Орам дарбане ораман чӀукепара, урчакхкепара, геннаш долуш, бохалла 25 см кхаччалц, стоммалла 0,7—2,5 см, 2—5 даккхий геннашца (кӀезиг уьш доцуш), дохалла я спиралькепара хебна, экама, кагбалар нисса. Ораман «дегӀ» стомма, цилиндр санна ала мегар долуш, лакхахь дика гуш хӀозкепара стоммаллаш йолуш. Лакхарчу декъехь бу гатбелла, пурхнехьа хебна орам — «лаг». Орам боца, эгначу гӀодах бисина масех мо болуш, лакхахь бо «корта», иза бу шоръелла гӀодах йисинарг а, лакхара патар а (наггахь 2 я 3 патар). «Лаг» тӀиера наггахь дӀасабоьду цхьаъ я масех тӀекхиина орам. «Лаг» , «корта» а ца хила тарло. Орамийн бос тӀехулара а, хадийчи а можо-кӀай бу, керла каггийчи кӀай бу.
ПӀелгкепара чолхе еха гӀожмаш йолу дарбане ораман гӀаш тӀеттӀа доьду гӀодан боьххьехь, цуьнан локхалла 30—70 см ю.
Кегийра беда-баьццара зезагаш, геннара седарчий дагадохкуьйту, зазан цамзийн тӀехь гулдина четаре.
Дарбане ораман стом — йукъахь 2 чӀапа хӀу долу къегина-цӀиен лаг ду.
Ораман Ӏаткъаман хӀуманаш нисйе бӀаьра
Дарбане орамца ду:
- сапонинаш: гинзенозидаш (панаксозидаш) — тритерпенан гликозидаш; оцу гликозидийн генинаш ю тетрациклинан тритерпенан даммаранан могӀанера — протопанаксатриолан а, протопанаксадиолан[5] а;
- ксатриолаш — гликозидийн тоба, шена йукъара агликон олеанолан мусталла долу;
- биологин жигара полиацетиленаш: фалькаринол, фалькаринтриол, панаксинол (цӀиен дарбанан ораман хӀур йукъахь 250 мкг/г ду), панаксидол (297 мкг/г), панакситриол (320 мкг/г), гептадека-1-ен-4,6-дин-3,9-диол;
- пептидаш — лахарамолекулан N-глутамил олигопептидаш, лаьтта масех аминокислотех дисинчух;
- полисахаридаш (хин чохь деша полисахаридаш кхочу 38,7 %, щелочан чохь дешарш — 7,8—10 % гергга), эфиран даьтта (80 % кхаччалц эфиран даьтта — царех уггаре доккха дакъа сесквитерпенаш (5—6 %) — фарнезол));
- витаминаш (C, B тобан: пантотенан, никотинан, фолийн мусталлаш), мазаш, силмаш, пектин, аминокислоташ, эфиран даьтта;
- макроэлементаш: калий, кальций, фосфор, магний;
- микроэлементаш: эчиг, цӀест, кобальт, марганец, молибден, цинк, хром, титан;
Дарбане ораман орамашкара пхи микроэлемент (цӀеста, эчиг, молибден, марганец, цинк) екъар Ӏаморо гайтина, вегетацин муьрехь уьш хаъал тӀекхетар.
Кхиор нисйе бӀаьра
Panax zingiberensis, цийн Юньнань провинцехь кхуьуш болу, Дуьненайукъара ЦӀиен жайнин чубаьккхина, кхин тайпанаш иштта Ӏалашдеш ду регионан тӀегӀанехь, хӀунда аьлча терго ца еш леладахь популяцин хӀу довр ду. Амма дарбане орам кхиабар шуьйра даьржина. Кхиош болу дарбане орамах «инсам» олу, иза корейхойн маттахь дарбане ораман цӀе ю. Корей — дуьххьара мохк бу, алссама дарбане орам кхио болабелла.
Дарбане орам буьйш лелабо Россехь (Приморьен мохк), Къилбаседа а, Къилба а Корейхь, Цийчохь, Японехь, Австралехь, АЦШхь, Канадехь, Вьетнамехь. Цийчохь билгалбаьлла 15 кепара дарбане орам. Дарбане орам кхиорехь коьрта меттигехь ю Къилба Корей, тӀаьхьа йогӀу Австрали а, АЦШ а.
Дарбане орамо чӀогӀа гӀелдо латта, цундела шозлагӀа иза бен мегар дац итт шо даьлчий бен. Иза ӀиндагӀа деза орамат ю, иза бахьнехь аренашна тӀехула рагӀуш до, цара 20-30 % мелхан зӀаьнарш бен чекх ца йовлуьйту. Ораматаш кхиайо диъ-ялх шарахь, нисса 6 шо даьлчи сапонинийн барам максимуме кхочу. Цул тӀаьхьа дарбане орам боькъу масех хьолац; йозаллин а, йоккхаллин а барамца, Ӏуьргаш хиларца а, ца хиларца а, серло чекхъяларца, кхин а кеп адамчух тера хиларца. Ламастаца къастайо дарбане ораман дикаллин йиъ тӀегӀа: «стигалниг» (инг. heaven), «лаьттаниг» (инг. earth), «диканиг» (инг. good), «хедийнарг» (инг. cut).
Оцу я кхечу тобане къастор хуьлу дуккха а параметрашца, масала, «стигалниг» орам 68 граммал кӀезиг хила йиш йац, Ӏуьргаш хила йиш йац, адамах тера хила беза, чекх серло йолуш хила беза, кхин дӀа а. Ораман мах чӀогӀа къаьсташ бу шен классе хьаьжжина: «стигалчун» гергара мел хуьлу, беза.
Цул тӀаьхьа орамаш буьлу, Ӏаьнарх боккхий, бакъабо. Цуо таро ло ораман пайден хӀуманаш дика кечъян. Орам байло шозза — диазза. Оцу кепара кечбина орамах олу цӀиен дарбане орам.
Вьетнаман Йуккъера ломан кӀоштахь кхуьу дарбане орам Ngoc Linh (Нгок Линь), я Panax vietnamensis Ha et Grushv. Вьетнаман Ӏилманчаша Генара малхбален Ӏилманан центрера И. В. Грушвитскийца цхьаьна бийцина иза. Кхуззахь буьйш кхиош бу дарбане орам аренашкахь.
XX бӀешеран шолгӀачу декъехь биотехнологин кепара дарбане ораман хьесийн клеткийн культурех аьтту белира биомассам ян, шен органолептикан а, фармакологин хӀоттамца, хьолашца гергара йолу Ӏаламан аьргаллех. Цуо бира дарбане орам медицинан а, косметикан а лело атта.
Дарбане ораман цхьа дакъа контрабандаца ЦХР арабаккха гӀертар сацадо[6].
Дарбанехь лелор нисйе бӀаьра
Медицинан Ӏалашонна лелабо дарбане орам (Panax ginseng) — лат. Radix Ginseng. Кхин а леладо пхи гӀа долу дарбане орам (Panax quinquefolium), тиекха дарбане орам (Panax repens). Уьш гурахь гулдина, пхи шо кхаьчна орамаш хила деза, латтан тӀехулара дакъа дӀа а доккхий латтах цӀандо. Акха кхуьу дарбане орам гулбо чӀогӀа кӀезиг барамехь. Аьргалла латторан хан 5 шо[5].
Дарбане орамо бо адаптогенан, дог цакерчийтаран, гӀорадаийтаран Ӏаткъам, юург яа дог доуьйту[7].
АТХ классификацица йукъабоьду йукъара гӀорадаийтаран препараташна (тоба Кеп:АТХ).
Фармакодинамика нисйе бӀаьра
Фармакологин жигаралла йоьзна ю йукъахь сапонинийн гликозидаш-гинсенозидаш (панаксозидаш A а, B а, панаквилон, панаксин), эфиран а, хьена а даьттанаш, стеролаш, пептидаш, витаминаш, минералаш хиларца.
Тойо центран нервийн система, ойбу артерийн Ӏаткъам, хьекъале а, физикин а къинхьегамалла. Охьадоккху цӀийнера холестерин а, глюкоза а, жигара боккху жаннаш тӀехуларчеран болх.
Лело магар а, цамагар а нисйе бӀаьра
Дарбане орам гӀора доуьйту гӀирс санна пайден бу баккхийчарна хьекъалан а, физикин а балехь белахь, дегапхан гипотензи, неврозаш, неврастениш, гипотонийн тайпана нейроциркуляторан дистони (НЦД), тайп-тайпана этиологин астени, реконвалесценци цамгарш хиллехь.
Дарбане ораман препараташ ца мега лело, нагахь церан компоненташна гиперхаамалла елахь, дегапхан гипертензи, карзахвалар совдалар, наб яр, цӀий дийлар, хоршан синдром чӀагӀъелла уьнан цамгарш йолчу хенахь. Лелоран бехкаман доза ду берийн хан, доьзалах хилар, бетташ бохар. Оцу меттигашкахь оьшу лоьран хьехар. Оцу йукъа ца богӀу лахара температуран технологица (28 °C) кечбина дарбане орам — цуо кӀеда, амма шуьйра Ӏаткъам бо организман, цхьа аьлча санна бехкам а бац.
Арахецаран кепаш нисйе бӀаьра
Дарбане орам арахоьцу коьртаниг ишттачу кепашкахь:
- Ораматийн аьргалла — беакӀон я кхо са болу экъанаш, йохалла 10 см гергга, шораллехь 0,2—1,8 см, стоммаллехь 0,2—0,8 см, хуьлу юткъа, хьасакепара орамийн кисигаш. Бос кӀай-можа, хьожа ша-кепара, чам мерза а, вагош а, тӀаьхьуо кӀуон.
- Настойка, чай, алкоголь доцу малар.
- Капсулаш, таблеткаш.
- ЦӀиен дарбане орам — хичубоьллина, лело кийча, кехат йукъа хьарчийна а, дечиган ботт чубоьллина а, эчиган банки чубоьллина. ЦӀиен олу цунах бос а, кечбаран хьесан а бахьнехь.
- ЦӀиен дарбане ораман экстракт — юькъа хьена тӀуналла таьӀначу беса.
- Дарбане орамаш — Ӏанарах баьхна лело кечбина дарбане орамаш.
- Аьхьна орам — кегийра цестина дарбане ораман хӀур.
Кепаш нисйе бӀаьра
GRIN хаамашца хуьлу иштта кепара дарбане орам:[8]
- Panax aureus Sander
- Panax bipinnatifidus Seem.
- Panax ginseng C.A.Mey. — Ма-барра дарбане орам — Хабаровскан мехкан къилбе, Приморьен мохк, Цийчоь, Корейн ахгӀайре. Российн ЦӀиечу Жайнин чубаьккхина.
- Panax japonicus (T.Nees) C.A.Mey. — Японин дарбане орам
- Panax notoginseng (Burkill) F.H.Chen ex C.Y.Wu & K.M.Feng
- Panax pseudoginseng Wall. — Харц дарбане орам
- Panax quinquefolius L. — Пхи гӀа долу дарбане орам[9]
- Panax stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng
- Panax trifolius L. — Кхо гӀа долу дарбане орам
- Panax vietnamensis Ha & Grushv. — Вьетнаман дарбане орам
- Panax wangianus S.C.Sun
- Panax zingiberensis C.Y.Wu & K.M.Feng
Билгалдахарш нисйе бӀаьра
- ↑ «Человек-корень» — от формы корня растения, напоминающего фигуру человека
- ↑ Латинское родовое имя происходит от имени Панацеи «всеисцеляющей», дочери бога-врача Асклепия
- ↑ Женьшень. The Plant List
- ↑ Барабанов Е. И. Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Издательский центр «Академия», 2006. — С. 312. — 448 с. — ISBN 5-7695-2656-4.
- ↑ 1 2 Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие / Под(ТӀе цакхочу хьажорг) ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 187-188. — ISBN 5-06-000085-0.
- ↑ Пограничники изъяли у граждан КНР около 120 корней дарбане орамя. www.vestiprim.ru. Приморский край: ГТРК "Владивосток" - Вести (Приморье) (2017 шеран октябрь). ТӀекхочу дата: 2018 шеран 11 февраль.
- ↑ Поиск по базе данных ЛС, опции поиска: МНН — Дарбане орамь, флаги «Искать в реестре зарегистрированных ЛС», «Искать ТКФС», «Показывать лекформы». Обращение лекарственных средств. ФГУ «Науч. центр экспертизы средств мед. применения» Росздравнадзора РФ (2009 шеран 26 май). — Типовая клинико-фармакологическая статья является подзаконным актом и не охраняется авторским правом согласно части четвёртой Гражданского кодекса Российской Федерации № 230-ФЗ от 18 декабря 2006 года. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 26 июль. Архивйина 2011 шеран 22 августехь Архивйина 2011-09-03 — Wayback Machine
- ↑ Дарбане орам(ингалс.): хаамаш сайт тӀехь GRIN. (Хьаьжина 1 октябрехь 2018)
- ↑ Женьшень Архивйина 2010-04-17 — Wayback Machine на agbina.com (Хьаьжина 18 октябрехь 2001)
Литература нисйе бӀаьра
- Востриков Л.А. и др. Женшень и его братья. — Хабаровск, 1979.
Хьажоргаш нисйе бӀаьра
- Женьшень // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Женшень // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
Темера тексташ Panax Викитекера
