Сулайман

Сулайма́н (шир.-Ӏеб. ‏שְׁלֹמֹה‏‎ [Шломо́]; Ӏаьр. سُلَيمَان‎‎; желт. Σαλωμών) — иза исламан пайхамар а, Цхьаьнатоьхначу Исраилан пачхьалкхан кхоалгӀа паччахь а ву. Давуд пайхамаран а, БасшабаӀан а кӀант а ву. Къуръан чохь хьехийна ву иза а, цуьнан паччахьалла а. Цуьнан долахь хилла ду олхарийн а, жинийн а, адамийн а эскар, церан меттанех и кхетар а. Къуръан чохь масийтта меттехь хьехийна йу цуьнан тамашийна билгалонаш (муӀжизаташ).

Сулайман
Ӏаьр. سُلَيمَان‎‎
ТажуллахӀ
Говзалла	Исраилан пачхьалкхан 3-гӀа паччахь
Вина терахь	985 в. э. тӀейале
Вина меттиг	Уршалим, Исраилан пачхьалкх
Кхелхина терахь	932 в. э. тӀейале
Кхелхина меттиг	Уршалим, Исраилан пачхьалкх
ДӀавоьллина меттиг	Къудс-ГӀала
Пачхьалкх	Исраилан пачхьалкх
Къам, некъе	исраилхой, жуьгтий
Да	Давуд
Нана	БасшабаӀ
Зуда	Билкъис
Бераш	РахьубӀам, Манлик
Силсила	Сулайман ибн Давуд ибн Иша ибн Ӏувайд ибн БаӀиз ибн Салмун ибн Нахьшун ибн Ӏаминазиб ибн Ирам ибн Хьасарун ибн Фарис ибн ЯхӀуда ибн ЯӀкъуб ибн Исхьакъ ибн ИбрахӀим аль-Халил
Динлелор	ислам
ГӀарадевлла белхаш	Первый Иерусалимский Храм
Лоруш волу динаш	ислам, керсталла, жуьгталла
Тамашийна гӀуллакхаш	олхазарийн а, хьайбанийн а мотт хаар

Дахар дӀайаздар

Жималла а, а́ха дарехь хьикмат а

Сулайман дуьнен чу ваьлла Исраилан пачхьалкхан столицехь — Уршалимехь, Давуд пайхамаран доьзалехь. АллахӀа цунна кӀорггера хьекъал а, кхетам а белла хилла, иштта нийса хьукма дар а, нахана йукъахь кхел йар а делла. Цуьнан цхьа хьикмат (хьекъалалла) хилла а̄ха дарехь кхел йар. Иштта дийцина ду, Давуд волчу веана хилла цхьа ши стаг, цу шиннах цхьаъ охана карахь дерг хилла, ткъа важа уьстагӀий карахь дерг хилла. Охана долчо элира: «ХӀокхуьнан уьстагӀий девдда сан беша а лилхина и хӀаллакйина цара, цуьнах цхьахӀума а ца йуьтуш». ТӀаккха Давуда кхел йира и уьстагӀий цуьнга дӀадала деза аьлла. И шиъ ара а ваьлла дӀавоьдуш Сулайманна тӀехвелира. Сулаймана хаьттира цу шинга муха кхел йина шу шинна аьлла. Цаьршимма дийцира цуьнга и. Сулаймана элира тӀаккха: Шу шинна гӀуллакхна со тӀехӀоттийнехьара ас кхечу агӀора кхел йийр йара. Шена хетарг элира цо: «Беш йолчуьнга уьстагӀий дӀало, ханна цо лелор ду уьш, церан тӀаьхьенах а, церан шура а молуш, церан цӀоканах а пайда оьцуш. Ткъа уьстагӀий долчо цуьнан беш хьалха хиллачу кепе йухайерзор йу. Цул тӀаьхьа хӀораммо шен даьхний йухадерзор ду». ХӀара дийцар деана ду Къуръан чохь:

[ХIай, Мухьаммад!] Давуд [пайхамар] а, Сулайман [пайхамар] а [хьахабе ахь], [йалтин] аренан хьокъехь кхел йина хилла болу, нехан уьстагIаша, хьаша а хьаьшна, хIаллакйина хиллачу. Тхо теш дара цара йечу кхелана.

Дуьххьарлера йоза (Ӏаьр.)

وَدَاوُدَ وَسُلَيْمَانَ إِذْ يَحْكُمَانِ فِي الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِيهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِدِينَ ۝

Куьйгалле хӀоттар

Дауд пайхамар Исраил-махкахь паччахьалла дина йолу йерриге а хан шовзткъа шо йара: царах Хьабрун-гІалахь ворхІ шарахь, ткъа Уршалим-гІалахь ткъе кхойтта шарахь. Сулайман исраилхошна тӀехь куьйгалла дан хӀоьттира шен кхойтта шо долуш, шен да Давуд дӀакхелхина чул тӀаьхьа. Цу шимма олуш хилла: «АллахIана бу-кх хастам, Шен дукхачу бусалба лел а тхо совдаьхна волчу». Цуьнан паччахьалла дика чІагІделла лаьттира. Цо схьаийцира цуьнгара Ӏилма а, паччахьалла а цуьнан дисинчу берийн меттана, сурат ан-Намль чохь деана ма-хиллара:

Сулаймана схьаийцира Давудера [пайхамаралла а, Iилма а, паччахьалла а]. Цо [Сулаймана] элира: «ХIай, нах! Олхазарийн мотт Iамийна тхуна, массо хIума а делла тхуна. И йу-кх къегина комаьршалла [йа къинхетам]» .

Дуьххьарлера йоза (Ӏаьр.)

وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُدَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ ۝

Дала паччахьаллица пайхамаралла а делира цунна, хӀунда аьлча цо Деле даьхна хиллера шена паччахьалла далар, шел тӀаьхьа кхин цхьаьнге а лур доцуш. ТӀаккха Дала цунна жоп делира, цунна муьтӀахь а дира Цо адамаш а, жинаш а, олхазарш а, мох а. Сулайман шен хӀусам чуьра ара а ваьлла шен охьахуучу метте воьдучу хенахь цунна тӀедогӀура олхазарш, тӀаккха и охьахаъалц хьалагӀовттура нах а, жинаш а.

ХӀуттут а, Билкъис а

ХIуттут, Сулайманера пурба доцуш тIемадаьлла олхазар

Дала Сулайманна делла хилла олхазарийн а, хьайбанийн а мотт хаар, жинаш балха озор а. Иза олхазаршкара гӀо лоцуш хиллера хинна ладаме талламаш барехь а, къаьмнийн хабарш довзарехь а, кхин къаьмнаш довзарехь а. Олхазаршка хьоьжуш волуш Сулаймана элира: «ХIара хIун ду? ХIуттут ма ца го суна? Йа кхузахь доцучу олхазарех йу иза? Билггал, луьра таIзар дийр ма ду ас цунна, йа урс хьокхур ма ду ас цунна, нагахь цо суна билгала бехказло лорун болу бух охьа ца биллахь». Гена доццуш саца а сецна, гIеххьа хан йаьлча, хIуттута элира: «ХIай, Сулайман! Суна хиъна хьуна цахуург. Сабаъ-махкара билгала хаам бохьуш йеъна со хьуна. Цхьа зуда карийна суна цигахь церан паччахь — Билкъис бохуш. Массо а хIума делла цунна. Дукха йоккха Iарш а йу цуьнан. Иза а, цуьнан къам а, АллахIана дан дезачу меттана, малхана сужуд а, Iибадат деш а карийна суна. ШайтIано хаздина царна цара лелориг, нийсачу некъах а тилийна цо уьш. Цундела нийсачу новкъахь бац уьш. Цаьрга АллахIана Iибадат цадайтархьама дина ду иза. Къайлаха мел дерг гучудоккхуш волу АллахI ву И стигалшкахь а, лаьтта тIехь а. Хуушверг а ву И аш хьулдийриг а, Iорадохург (йа гучудохург) а. АллахI воцург, кхин дела вац, йоккхачу Iаьршан Дела волу».

Сулаймана элира хIуттуте: «Хьовсур ду вай, ахь бакъдерг аьлла йа хьо харцлуьйчарех ю. Соьгара хIара кехат а эций, гIан а гIой, царна (сабаъхошна) охьатаса и. Цул тIаьхьа, царна дехьо саца а саций, цара хIун жоп ло хьажа». ТӀаккха Сулаймана кехат йаздира, и ву-кх дуьххьара «БисмиллахӀи-р-Рахьмани-р-Рахьим» йаздинарг. И кехат дара АллахӀе иман дилларе кхойкхуш.

ХӀуттут йахара Сабаъ-махка, цунна кехат охьатесира цо и ша йолчохь, цул тӀаьхьа жимма генайелира иза цо хӀун до хьожуш. Билкъиса шен пачхьалкхехь мел болу бахархой а, элий а схьа а гулбина цаьрца дагайелира цу гӀуллакхан хьокъехь. Билкъис паччахьо элира: «ХIай, элий! Цхьа лараме [йа мехала, йа деза] кехат тесна суна. Сулайман паччахьера ду и кехат. И кехат дIадолош аьлла ду: „Къинхетамечу а, Къинхетамбечу а АллахIан цIарца! Суна, даз а ца луш, муьтIахь а хилий, схьадуьйла суна тIе“». Билкъиса элира: «ХIай, элий! Хьехар дайша суна, хIун дан деза ас кху балхана. Айса цхьамма сацам ас цкъа а ца эцна тIе кхул хьалха а, шу теш долуш бен». Цара элира цуьнга: «Тхоьгахь ницкъ а, доккха гIора а ду, ткъа сацамбар хьоьгахь ду. Цундела ойла ехьа, айхьа хIун омра дан деза». Билкъис паччахьо элира: «Паччахьаша шаьш цхьана йуьртана чугIоьртича, и йохайо цара. Цигарчу уггаре а сийлахьчу бахархойх уггаре а сийсазанаш а бо цара. ХIан, и до-кх цара. Цкъа хьалха царна совгIаташ а дахьийтина, хьожур йу со, и бахийтинарш стенца йухабоьрзу».

Билкъис паччахьо бахийтинарш Сулайманна тIе баьхкинчу хенахь, Сулаймана элира: «Даьхница гIо далур ду, ткъа, шуьга суна? АллахIа суна делларг гIолехь ду Цо шуна деллачул а. ХIан-хIа, шу ду уьш даккхийдийраш шаьш деъначу совгIатех. ЙухагIо сабаъхой болчу. Ткъа тхо, шеко а йоцуш, дIадогIур ду цига тхайн эскарца, сабаъхой цунна дуьхьал латталун доцчу. Сийсаз а бина, кIад боцчу а баьхна, цигара [шайн махкара] ара а бохур бу оха уьш». Сулаймана элира: «ХIай, элийн тоба! Цуьнан [Билкъис паччахьан] Iарш схьа хьамма йохьур йара аш, суна муьтIахь а хилла, уьш [сабаъхой] суна хьалха схьакхачале?». Iифритех долчу гIорадолчу жино элира: «Ас схьайохьур йу хьуна и [Iарш], хьо хьо волучуьра хьалагIатта а кхиале. Соьгахь и дан ницкъ бу, со тешаме а ду».

Шегахь Жайнин Iилма долчу Бархиян кIанта Асифа элира: «Ас схьайохьур йу хьуна и Iарш, ахь бIаьрган негIар а тохале». Шена хьалха дIахIоттийна Билкъисан Iарш гича Сулаймана элира: «ХIара сан Дала сох йина комаьршалла йу, со зерхьама, со баркалле хуьлу йа баркалла доцуш хуьлу хьажархьама. Ткъа баркалле верг — шена диканна хуьлуш ву баркалле. Нагахь баркалла доцуш верг хилахь, баккъалла а, сан Дела — [цхьана а хIумане хьашт воцуш] Хьалдерг а, Диканиг а ву». Иштта цо элира: «Хийцамаш бел аш цуьнан Iаршана тIехь [йа йевзара йоцчу кепара йаккхал цуьнан Iарш]. Вай хьовсур ду, иза нийсачу новкъа йоьду, йа нийсачу новкъа цабоьлхучарех хуьлу иза». Иза схьайеанчу хенахь, цуьнга хаьттира Сулаймана: «Иштта йуй хьан Iарш?». Билкъиса элира: «Иза йолуш санна-м хета суна хIара». Сулаймана элира: «Цунначул [Билкъисанчул] а хьалха деллера тхуна хаар. Бусалбанаш а ду тхо». Билкъисна новкъарло йира АллахIана Iибадат дан — АллахIана дан дезачу меттана цо шена Iибадат динчо. Цуьнга элира: «ГIалина чоьхьа йала». Цунна и гIала гинчу хенахь, иза хин кIуркIмани а таръелла, шен ши ност гучуйаьккхира цо. Шен Ӏарш тӀехь хиина Ӏачу Сулаймана элира цуьнга тIаккха: «ГIала йу хIара шардинчу цIенчу ангалех йина». Циггахь элира Билкъиса: «Сан Дела! Сайна зуламе хилла-кх со [Хьуна Iибадат деш цахиларна]. МуьтIахь йу-кх со Сулайманца цхьаьна Iаламийн Дална АллахIана».

Иштта Сулайманера тамашийна билгалонаш гича, Деле йирзина, хьалха ша динчунна дохко а йаьлла иман диллира Билкъиса. Цул тӀаьхьа Сулаймана маре йигира иза. Цо мукӀарло дайтира цуьнга Йемен пачхьалкхана тӀехь, тӀаккха Билкъиса цунна дӀайелира и. Цу пачхьалкхе хӀор баттахь цкъа воьдура иза. Цигахь кхо де а доккхий йухавогӀура иза палс тӀехь. Цо жинашка омра динера Йеменехь а, ГӀумданехь а, Салихьинехь а, Битунехь а шена кхоъ гӀап йогӀа аьлла.

Амма цхьаболчу Ӏеламнаха дийцина, цо Билкъис маре ца йалийна аьлла, амма Сулаймана и маре йелла ХӀамданан паччахье, Йемен-пачхьалкхана мукӀарло а дойтуш, Йеменан паччахьан кӀуркӀамани реза а йина, цунна кхоъ гӀап йина цо.

Зингат

Цхьана дийнахь Сулайман тӀехвелира цхьана хьозана гуо туьйсуш долчу хьозана, тӀаккха шен накъосташка хаьттира цо: «Цо хӀун боху хаьий шуьна?» Цара элира: «ХӀун боху цо, хӀай Делан пайхамар?» Цо элира: «Цо шега йола боху цуьнга, цо боху: „Йола соьга, ас Димашкъера хьайн луъучу чоь чохь Ӏойтур йу хьо“». Сулаймана элира: «ХӀунда аьлча, Димашкъера чоьнаш тӀулгах йина йу, цу чохь цхьа а Ӏалур вац, ткъа хӀор зуда йало гӀертарг харцлуьйш ву».

Сулайман пайхамарна тIе дIагулдира цуьнан эскар — жинех а, адамех а, олхазарех а. ТIеман къепехь дIадекъна йа тIеман низамехь дIанисдина дара и эскар. Ткъа Сулайман шен эскарца зингатийн боьрана тIекхочучу хенахь, царна йукъарчу цхьана стенчу зингато элира: «ХIай, зингатий! Чехкка шайн хIусамаш чу гIолаш, Сулаймане а, цуьнан эскаре а шаьш хьаша ца хьашийта, хIаллак ца дайта, царна хаьа ца хууш». Сулайман къажа а къежна, велавелира цо аьллачу дешнашна. Сулаймана элира: «Сан Дела! Дагатасахь суна, Хьайн ниIматана шукардар, Ахь суна а, сан дена-нанна а делла долу. Иштта дагатасахь суна дика Iамалйар а, Хьо реза хинволу. Хьайн къинхетамца Хьайн дикачу лешна йукъа а вига Ахь со».

Цуьнан нана БасшабаӀ АллахӀан дикачу лешха хилла йу. Мухьаммад пайхамаран ﷺ къамелехь деана ду: «Давудан кӀентан Сулайманан нанас аьлла: „ХӀай кӀант, буьйсанна наб дукха ма йе, баккъалла а наб дукхайаро къематдийнахь стаг къен вуьтур ву“».

Цхьана дийнахь Сулайман вара шен накъосташца Деле догӀа доьхуш. Царна гина хиллера цхьа зингат, шен цхьа ког хьалаайбина хӀоьттина лаьтташ, Деле догӀа доьхуш. Сулаймана элира цаьрга: «Йухадерза, догӀа доуьйтур ду шуна, баккъалла а хӀокху зингато догӀа даьхнера, тӀаккха кхунна жоп лур ду!». Зингато доьхуш хилла Деле: «Везан Дела, хьан халкъех цхьа халкъ ду-кх тхо, тхо хьашт ду-кх Хьан комаьршалле». ТӀаккха Дала догӀа даийтира царна.

Дала и зер

Къуръан чохь хьахийна ду Дала Сулайман зер:

Оха Сулайман велира Давудана. Ма дика лай вара-кх иза! Баккъалла а, (АллахIе) воьрзура иза даиманна а ۝ Цкъа делкъал тIаьхьа говраш гайтира цунна (Сулайманна), бергаш етташ, когмаса (йа дикачу хIуьнах) йолу ۝ Цо элира: «(Дуьненан) дика гIолехьа хийти-кха суна сайн Дела хьахорал а, и (малх) дуьхьалонна тIехьа къайлабаллалц (малхбузан ламаз тилира Сулайманан, оцу говрех самукъадаьлла хIара Iашшехь) ۝ Йухайерзайе уьш суна!». Ткъа цул тIаьхьа церан настарш а, легаш а хедо вуьйлира иза ۝ (Цул хьалха а) Оха зийра Сулайман. Цуьнан гIантана тIе дегI тесира Оха (ша Сулайман ву моттуьйтуш, жин хаийра Оха цуьнан гIантана тIе, карахь паччахьаллин мухIар а долуш). ТIаккха дохковелира иза (йа йухавирзира шен паччахьалле) ۝ Цо элира: «Сан Дела! Гечде Ахь суна, паччахьалла а ло Ахь суна, сол тIаьхьа цхьаннен а хила йиш йоцу! Боккъалла а, Хьо (цхьаъ) ву-кх Лушверг» ۝ ТIаккха Оха муьтIахь бира цунна (Сулайманна) мох а, цуьнан омранца байн хьокхуш болу, цунна лиъ-лиъначохь, ۝ иштта шайтIанаш а (муьтIахь дира Оха цунна) — массо а тайпана гIишлошйархой а, хинабухаоьхурш а (маржанаш дохуш), ۝ кхидерш а, буржалш тоьхна долу ۝ (Оха элира Сулаймане): «ХIара – Тхан совгIат ду. (Хьайна луучунна) ло, (цалуучунна) ма ло — хьесап хир дац хьуна» ۝ Баккъалла а, Оха Тхайна гергаоьзна а ву иза, тIеххаза воьрзийла а йу цунна кечйина ۝

Дуьххьарлера йоза (Ӏаьр.)

وَوَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَيْمَانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ ۝ إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصَّافِنَاتُ الْجِيَادُ ۝ فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَن ذِكْرِ رَبِّي حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ ۝ رُدُّوهَا عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالأَعْنَاقِ ۝ وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمَانَ وَأَلْقَيْنَا عَلَى كُرْسِيِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَنَابَ ۝ قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكًا لّا يَنبَغِي لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ ۝ فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ ۝ وَالشَّيَاطِينَ كُلَّ بَنَّاء وَغَوَّاصٍ ۝ وَآخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الأَصْفَادِ ۝ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ۝ وَإِنَّ لَهُ عِندَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ ۝

Сулайман мукъаза хиллера говрашка хьоьжуш малхбуза ламаз хан дӀатиллалц, малх а чубуьзнера. Цо шена хуъушехь бехказло йоцуш дитина ца хилла ламаз, церан шариӀатехь мегаш хилла ламаз тӀаьхьататтар жихӀадан бахьнийн дуьхьа а, говрашка хьажаран дуьхьа а. Сулайман шен Ӏарш тӀехь ца Ӏийна шовзткъа дийнахь, цул тӀаьхьа вухавеара и. Йухавеъча цо омра дира Байтул-Макъдис догӀа аьлла. Цо дикка а дайтира иза. Цо меттахӀоттийнера иза, ткъа дуьххьара и динарг ЯӀкъуб пайхамар ву.

Хьадисашкахь

Абу ХӀурайрата дийцина, Делан Элчано ﷺ аьллера аьлла: «Давудан кӀанта Сулаймана аьлла: Ас цхьана буьйсанна бӀе зудчунна гуо тосур ма бу, царах хӀор зудчо кӀант вийр ма ву Делан новкъахь тӀом беш, амма и вицвеллера „ин шаа АллахӀ“ (Дала мукъ лахь) ала. ТӀаккха цо гуо тесира царна, делахь а царах цхьана а зудчо ца вира кӀант цхьаммо бен, цо ах адам динера».

Валар

Байтул-Макъдис, шена чохь Сулайман дӀакхелхина меттиг

Сулайманан Ӏадат хилла ша Байтул-Макъдис чохь Ӏуьйра ламаз динчул тӀаьхьа шен хьалха кхуьуш долчу дитте хьожуш, цуьнга хоьттуш хилла цо цуьнан цӀе а, цуьнан хӀума а, тӀаккха цо жоп лора Сулайманна. Цхьана дийнахь ламаз деш волуш шен хьалха гира цунна харнубан дитт, цо хаьттира цуьнга: «Муьлхачу хӀуманна (кхоьллина) ду хьо?» Цо жоп делира: «ХӀара цӀа дохон ду» Сулаймана элира: «АллахӀ ма вац и дохо лууш со дийна мел ву, ткъа хьо ду-кх хьайн йуьхь тӀехь со хӀаллакьхилар а, цӀа дохор дерг а». ТӀаккха Сулаймана и схьа а даьккхина цуьнан пенан чу дӀадуьйгӀира. Сулаймана Деле даьхна хиллера: «Везан Дела, са валар къайладаккха жинех, нахана хаийтархьама жинашна къайле ца хаьий».

Цо доӀа даран бахьана дара жинаш шайн къайле хаьа аьлла нахана тӀечӀагӀдар. Цо куьйгалла дора жинашна тӀехь халчу белхашкахь, ткъа йухакхеттачунна таӀзар дора цо. Дала жоп делира цунна, Цо дӀакхалхира Сулайман Ӏаса схьалаьцна дӀахӀоьттина Ӏаш волуш маьждиган михьраб чохь. ТӀаккха жинаш цу хенахь цунна болх беш дара, и араваларна кхоьруш шайна таӀзар дан. Цу йуккъе шо даьлча, зингаташ гулделира цуьнан Ӏасана гонах, и йаархьама. Карара Ӏаса хеца а йелла цуьнан дегӀ охьадуьйжира лаьтта тӀе. Цу йукъана жинашна хиира Сулайман велла дукха хан йуй. ХӀара хилам хиллачул тӀаьхьа нахана хиира жинашна къайле ца хаьий, цара шайн догӀмашна и йазза ма-дарра.