Сулейманов, Ахьмад Сулейманович
Ахьма́д Сулейма́нович Сулейма́нов (1922 шеран 1 май, Олхазар-КӀотар, Нохч-ГӀалгӀайн АССР, РСФСР, СССР — 1995 шеран 20 июнь, Олхазар-КӀотар, Нохчийчоь, Росси) — нохчийн Ӏилманча, кавказйовзархо, хьехархо, поэт, художник, музыкант. Вевзаш ву цо йазйина Нохчийн а, ГӀалгӀайн а мехкан топонимех а, тайпанех а лаьцна книгаш бахьнехь. Цунна йелира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин Халкъан поэтан цӀе. Иза вара Нохчийчоьнан пачхьалкхан совгӀатан лауреат, Нохчийчоьнан а, СССР а йаздархойн Союзийн декъашхо.
| Ахмад Сулейманович Сулейманов | |
|---|---|
 | |
| Бакъ цӀе | Муртазалиев Ахьмад |
| Вина терахь | 1922 шеран 1 май |
| Вина меттиг | Олхазар-КӀотар, Нохч-ГӀалгӀайн АССР, РСФСР, СССР |
| Кхелхина терахь: | 1995 шеран 20 июнь (73 шо) |
| Кхелхина меттиг: | Олхазар-КӀотар, Нохчийчоь, Росси |
| Гражданалла: |
 ССРС →  Росси |
| ГӀуллакхан тайпа: | кавказйовзархо, хьехархо, поэт, гочдархо, художник, музыкант |
| Жанр: | стих, поэма |
| Произведенин мотт: | нохчийн мотт, оьрсийн мотт |
Биографи нисйе бӀаьра
Иза винера Олхазар-КӀотарехь 1922 шеран 1 майхь. Цуьнан да-нана дехаш нах бара. Цуьнан да гӀиллакх долуш хилара бахьнехь даимна юртан да хоржуш вара. Цера цӀахь йоккха библиотека йара. Сулейманас шен бераш дешна кхиита царна массо а тайпан аьтто бан гӀерташ вара. Цуьнан воккха кӀантас Ростовн дечкан институт чекхйаьккхира; шозлугӀа кӀант Ӏарбийн мотт а, бусалба дин а хууш вара; йоӀ Кхокха кехат пондар дика локхуш йара[1].
Ахьмад массо хӀума хаа лууш вара. Цо дика доьшура. Школехь гучуйелира цуьнан сурт дилларан а, байт йазйаран а, пондар лакхаран а похӀманаш. Школа чекхйаьккхича цо Наркомпросан инструкторан а, комсомолан райкоман секретарь а болхбира[1].
1944 шеран 23 февралехь нохчий а, гӀалгӀай а цӀера бехира. Йуккъерачу Азехь цо чекхйаьккхира Семипалатинскан пачхьалкхан хьехархойн институт. Институтехь доьшуш хенахь цунна топоними кӀорге Ӏамо дагадеара[1].
Сталин веллачул тӀехь иза шен юрта цӀавирзира. Цигахь иза школан директор хилира. Цо нохчийн а, оьрсийн а меттанаш а, литература а хьоьхура. Иза куьйгахь волу школаш даимна тоьлла хуьлура. Иза гӀертара дешархой дешар хууш хилара сов шайн мотт а, литература а хууш шайн халкъан хакъ йолу векалаш бан. Цо кест-кест буьгура шен дешархой республикин историца доьзна меттигашка, царна цигахь хилларг а дуьцура, тайп-тайпан литературин произведениш а йошура. Цуьнан дешархо Муса Бексултанов тӀаьхьа вевзаш нохчийн йаздархо хилира. Ша йазйина хьалхара книга цо шен хьехархон лерина йазйинера[1].
Шен произведенишкахь Сулеймановс гойтура нохчийн мотт а, гӀиллакхаш а йукъара дӀабаларан шен сингаттам. И бахьнехь Ӏедало иза националист лорура, цо йазйина книгаш хала арахоьцура, иза хьаьким волу школашка кест-кеста комиссиш йогӀура[1].
1967 шарахь арахийцира цо йазйина байтан хьалхара гулам. Цул тӀаьхьа кхиъ иттехь арабевлира уьш: «Надежда», «Горный родник», «Огонь, согревающий сердце», «Симфония гор», «Дороги Родины», кхибераш а. Дукха цуьнан байташха хӀинца а йевзаш йолу эшараш хилира. Сулеймановс нохчийн матта йаьккхира А. С. Пушкинан а, М. Ю. Лермонтован а, Муса Джалилин а, кхиболу а бевзаш поэтийн байташ. Цуьнан байташах а, поэмашах а дукха Нохчийн пачхьалкхан драман театран спектаклийн сценарийш хилира[1].
Иза жима волуш гучуйелира цуьнан художникан похӀма. Цо дехкина сурташ гойтуш дара йерригроссийн гайтахӀоттамашкахь. Амма цӀера дохуш хенахь дерриг цуьнан суьрташ хӀаллакхилира. ШозлугӀа хӀаллакхилира цо дехкин суьрташ 1994 шарахь Нохчийчоьхь тӀом болабелча[1].
Цо чӀогӀа дика дечиг-пондур а, пианино а локхара. Ша школан директор волуш хенахь Сулеймановс берашна лерина масийтта эшар йазйира[1].
Цо дӀайаздира дукха баккхийчу нехан шира дийцарш, иллеш, назманаш. Царна йуккъехь «Ненан бӀархиш», «Зарон тӀулг», «Гио», «Алпатован гу», «Кура Малцаг», «Нахчи жаххӀан», «Пхьармат».
Пенси ваххалц цо хьехархо болх а бира, Ӏилманан болх а бира. Иза вара Нохч-ГӀалгӀайн Ӏилманийн талламан историн а, меттан а, литературин а институтан белхало[2].
1978 шарахь иза хилира Нохч-ГӀайлгӀайн йаздархойн бертан декъашхо. 1988 шарахь цо арахецна «Цхьа-ши дош» цӀе йолу философийн байтин гуламийн цунна делира Нохч-ГӀалгӀайн АССР пачхьалкхан литературин совгӀат. И гулам дукха чӀогӀа гӀарбаларан бахьнехь цхьаболчара Сулейманован Нобелийн литературин совгӀат дала деза бохуш дийца болабелира[1].
Коьрта болх нисйе бӀаьра
Сулейманов 20 шарахь сов вара Ночх-ГӀалгӀайн Республикин топоними толлуш. Иза гӀаш кхечира массо а нохчийн а, гӀалгӀайн а юрте. Цо дӀайаздира Ӏаламат дукха топонимин цӀераш. Цуьнан йоӀас дуьйцура: «Цо шен болх беш хенахь юртан йистехь палатка хӀоттайора. Юртара наха шаш болчу чукхойкхара, амма цунна ца леара шех цхьанна а бала бан. Наха цунна чӀепалгаш а, кхийолу яа хӀуманаш кхоьхьура. Цхьана юртехь цунна дина уьстагӀ белира»[1].
Цуьнан балхах хилира 4 дакъа долу «Нохч-ГӀалгӀайн Республикин топоними» цӀе йолу книга. Иза арахоьцуш йара Соьлжа-ГӀалахь 1976—1985 шерашкахь. ХӀора декъан тираж 5000 экземпляр йара. Оцу книгехь гулйина материал дукха Ӏилманашца йогӀуш ю: истори а, этнографи а, топоними а, лингвистика а, археологи а, кхиераш а[3].
Исмаил Мунаевс дуьцура:
|
1977 йа 1978 шарахь аса вигира Ахьмад Сулейманов СССР Ӏилманийн академин этнологин а, антропологин институте. Цигахь бара суна бевзаш дика накъостий. Суна леара цера Ӏилманийн советан хӀиц-хӀиц чекхдеккхина «Нохч-ГӀалгӀайн Республикин топонимин» хьалха дакъа гайта. Амма Ӏилманийн советан декаъшахой книге хевсича ца тешара и книга цхьана стагас йазйина хиларех. «Иза хуьлуьла дац — элира цара. — Швецехь схьайиллина вайчунах тера институт. Цу чохь болх беш бу цхьа бӀе сов стаг. Цара хӀоттайина белхан бӀе шеран сов план. ХӀара болх бу оцу институтан болх сан боккху болх».
|
|
1995 шарахь «Топоними» йазйаран Сулейманован Нохчийн Республикин пачхьалкхан совгӀат делира. Амма и книга нахана ца кхечира — тираж тӀом бахьнехь хӀаллакхилира[1].
Виццавар нисйе бӀаьра
2013 шеран июлехь цуьнан юртахь схьайиллира литературин а, мемориалана музей[1][2]. Оцу музейн директор йу Сулейманован йоӀ Совдат[1].
Оцу шеран декабрехь 1971—1995 шерашкахь иза Ӏийна цӀенон тӀетуьхуьра мемориалан у[4][5].
Билгалдахарш нисйе бӀаьра
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Берсанова Залпа. Судьбы учёных: сборник документальных очерков. — Элиста: ЗАОр "НПП Джангар", 2014. — Т. 1. — С. 276-310. — 464 с. — ISBN 9785945875692.
- ↑ 1 2 Открылся литературно-мемориальный музей Ахмада Сулейманова. Администрация Урус-Мартановского муниципального района (2013 шеран 2 июль). ТӀекхочу дата: 2015 шеран 16 июль. Архивйина 2015-07-17 — Wayback Machine
- ↑ Сулейманов, 1976, с. 2..
- ↑ В селе Алхазурово, на стене дома, где жил и творил писатель Ахмад Сулейманов, установлена памятная доска Архивйина 2015-07-17 — Wayback Machine
- ↑ Открыта мемориальная доска памяти чеченского писателя Ахмада Сулейманова Архивйина 2015-07-16 — Wayback Machine
Библиографи нисйе бӀаьра
- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006. — 711 с.
- Сулейманов А. С. Рассвет в горах. — Москва: Фонд имени И. Д. Сытина, 1995. — 46 с. — (Поэты Северного Кавказа). — ISBN 5868630319.
- Сулейманов А. С. Симфония гор: стихи и поэмы. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1977. — 69 с.
- Сулейманов А. С. Песнь о Родине: стихи, поэмы. — Грозный: Грозненский рабочий, 2012. — 238 с. — ISBN 5431400606.
- Сулейманов А. С. I часть: Горная Чечня // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.) / Ред. А. Х. Шайхиев. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1976. — 239 с. — 5000 экз.
- Сулейманов А. С. II часть: Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.) / Ред. А. Х. Шайхиев. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.
Хьажоргаш нисйе бӀаьра
- Ахмад Сулейманов. Конах. Стихи. журнал «Вайнах» (2013 шеран 14 август). ТӀекхочу дата: 2015 шеран 15 июль.
- Зура Итсмиолорд. ru/2012/12/24/395 Жизнь и творчество рыцаря пера и кисти. Proza.ru (2012). ТӀекхочу дата: 2015 шеран 15 июль.
- Берсанова Залпа. Судьбы учёных: сборник документальных очерков. — Элиста: ЗАОр "НПП Джангар", 2014. — Т. 1. — С. 276-310. — 464 с. — ISBN 9785945875692.
