Шекар
Шекар — даьржина дааран сурсат. Шекаран коьрта компонент — сахароза. Амма иза доцуш, сурсатехь хила тарлотайп-тайпана эдарш. КӀайн шекарехь магадо цунна йукъахь 0,25 % кхаччалц хила, баьӀалг шекарехь — 0,1 % кхаччалц.
Шекарш — лахара молекуляран углеводаш (моно-олигосахаридаш). Царех цхьадолчеран мерза чам[1].
Этимологи
бӀаьра нисйанДош — ширахӀиндийн ду, хӀунда аьлча шекаран даймохк — ХӀинди (шир.-хӀинд. शर्करः (śarkaraḥ IAST) «гӀамар буьртиг, жагӀа, шекар»); нохчийн матте и дош деина гӀумкхийн маттара.
Шекаран истори
бӀаьра нисйанАнтикалла а, Йуккъера бӀешераш а
бӀаьра нисйанЕвропехь шекар девзаш хилла румхошна. Боьмаша шекаран буьртигаш дохура шекар-эрзан муттах, Европе чудохьура ХӀиндера. Мисар, Руман империн провинци, ХӀиндица махлелорехь йукъара йара.
Македонийн Искандаран адмиралан Неархан, шекарах лаьцна хина, сурт хӀоттийра цуьнан вайн эрал 325 шо хьалха Искандар коьртехь волуш ХӀиндин тӀелата вахар бахьнехь.[2][3]
Желтойн лоьро Диоскорид Педанийс I бӀешарахьшекаран сурт хӀоттийна шен медицинин De Materia Medica трактатехь[4]. Тера сурт хӀоттадо румхочо Плиний Воккхахволчо шен "Ӏаламера исторехь":
"Шекар до Ӏаьрбийчохь а, амма хӀиндин шекар гӀоле ду. Шекар-эрз йукъахь карадо и мезан цхьа тайпа, кӀайн, силамах тера, цергаш йукъахь къарс деш. Иза духку хьуьнан бӀар санна долчу баьӀалгахь. Шекар леладо медицинин Ӏалашонна"[5].
ЖӀарахоша шеш Сийлахь латтан тӀедахча тӀеоьцура "мерза туьха" кхоьхьу ковранаш, цара шекар Европе. XII бӀешо долалуш Венецин кхечира Суран гергга масех эвла, цигахь Европе дахьа, шекар ден меттиг кечйира. Цуо мезан кхин тӀетуьйхира мардийриг.[6] ЖӀарахойн тӀелатаран заманара шераш йаздархочо Тиран Вильгельма (Гийом), йаздира XII бӀешо чекхдолуш, шекар "чӀогӀа оьшу адаман пайденна а, могашаллийна а".[7] XV бӀешеран чаккхенгахь Венеци Европехь шекар доккхуш а, даржош а коьрта йукъ йара[8].
ТӀаьхьуо шекар-эрз кхечира Сицили а, Къилба Испане а, амма Руман импери йохарца и болх сецира.
Европехь
бӀаьра нисйанХӀиндехь акха кхуьу ораматан Шекар-эрзан гӀад, шекар доккху йуьхьанцара аьргал йара. Европехь шекар-эрзан шекар девзира вайн эра тӀекхачале а, медицинин гӀирс санна. Ӏаьрбойчоь чӀагӀйелча IX бӀешарахь шекар-эрз лелор даьржира Мисрахь, Сицилехь, Къилба Испанехь. X бӀешо чекхдолуш шекар даккхар кхиира Венецехь, амма шекар алсама даьржира жӀарахойн тӀелатаран заманахь.
Галерей
бӀаьра нисйан-
Шекар Ӏалашден чухоам. УССР -
Шекар-эрзан аре -
Колонизаци метах йаьккхина шекар-эрз -
![Хасиенда Ла Фортуна. Пуэрто-Рикора шекаран заводан комплекс, йаздина Оллер Франсискос[en] 1885 шарахь, Бруклинан музей](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Hacienda_La_Fortuna_Francisco_Oller_1885_Brooklyn_Museum.jpg/120px-Hacienda_La_Fortuna_Francisco_Oller_1885_Brooklyn_Museum.jpg)
Хасиенда Ла Фортуна. Пуэрто-Рикора шекаран заводан комплекс, йаздина Оллер Франсискос[en] 1885 шарахь, Бруклинан музей -
-
Мисрин кристаллаш -
Баьццара басар йина шекар-кемпет. -
Шекаран баьӀалгаш -
Боьмаша шекаран масалаш: мусковадо (лакхахь), таьӀна-боьмаша (аьрру-агӀор), сирла-боьмаша (аьтту агӀор) -
![Мезан банка чамица[en] а, бисквитца[en] а](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Runny_hunny.jpg/79px-Runny_hunny.jpg)
-
Дийнна хурманан шекар -
![Вакуумехь дакъийна[en] дийнна шекар-эрзан шекар (сира),](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Vollrohrzucker_grau.JPG/120px-Vollrohrzucker_grau.JPG)
-
Вакуумехь дакъийна дийнна шекар-эрзан шекар (боьмаша) -
Рафинад данза кӀайдина шекаран аьрга кристаллаш
![Хасиенда Ла Фортуна. Пуэрто-Рикора шекаран заводан комплекс, йаздина Оллер Франсискос[en] 1885 шарахь, Бруклинан музей](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Hacienda_La_Fortuna_Francisco_Oller_1885_Brooklyn_Museum.jpg)
![Мезан банка чамица[en] а, бисквитца[en] а](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Runny_hunny.jpg)
![Вакуумехь дакъийна[en] дийнна шекар-эрзан шекар (сира),](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Vollrohrzucker_grau.JPG)
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ Шекар — хӏара Советан йоккхачу энциклопеди чуьра йаззам бу.
- ↑ Jean Meyer, Histoire du sucre, ed. Desjonquières, 1989
- ↑ Anabasis Alexandri, translated by E.J. Chinnock (1893)
- ↑ "Существует кристаллизованный мёд, называемый сахароном, который можно обнаружить в тростнике в Индии и Аравии. По консистенции он похож на соль и является таким же хрупким, его можно разжевать зубами" - перевод цитаты по книге "Book Two of Dioscorides' Materia Medica".
- ↑ Patrick Faas. Around the Roman Table: Food and Feasting in Ancient Rome. — University of Chicago Press, 2005-04. — 388 с. — ISBN 978-0-226-23347-5.
- ↑ Ponting, Clive (2000) [2000]. World history: a new perspective. London: Chatto & Windus. p. 481. ISBN 978-0-7011-6834-6.
- ↑ Malcolm Barber. The Two Cities: Medieval Europe, 1050-1320. — Routledge, 2004. — 601 с. — ISBN 978-0-415-17415-2.
- ↑ George M. (George Morrison) Rolph, Taylor & Taylor. (1917) bkp CU-BANC, John J. Newbegin. Something about sugar; its history, growth, manufacture and distribution. — San Francisco, J. J. Newbegin, 1917. — 534 с.
Литература
бӀаьра нисйан- Рэндольф Несси. Хорошие плохие чувства. Почему эволюция допускает тревожность, депрессию и другие психические расстройства = Randolph M. Nesse. Good Reasons for Bad Feelings: Insights from the Frontier of Evolutionary Psychiatry / пер. с англ. Мария Десятова. — М.: Альпина нон-фикшн, 2021. — 540 с. — ISBN 978-5-00139-281-1.
