Ӏаламан зона

Ӏаламан зо́на (желт. ζώνη — «аса»), физикин-географин зона — Дуьненан географин чкъоьран а, географин асанан а дакъа, цуьнан хуьлу амалера Ӏаламан компоненташ а, хьесапаш а. Уьш — климат, рельеф, гидрологин а, геохимин а хьелаш, кхин а латташ, ораматаш, дийнаташ. Климатан хьелаш (температура, тӀуналла, уьш хийцадаларан циклалла) билгалйоху факторш йу.

Ӏаламан зонашна цӀе тиллина цигахь долчу ораматийн тайпанашца — церан уггаре къегина географин башхаллашца. Зонаш законашка терра хийцало экватор тӀера полюсашка кхаччалц, Ӏапказашна тӀера континенташна кӀорге. Ӏаламан зонаш — Физикин-географин кӀошташйаран цхьа тӀегӀа йу^[1]^[2].

Истори

Ораматийн хьала-охьа Ӏаламан зонаш. А. Гумбольдт, 1807

Тайп-тайпана Ӏаламан зонаш Ӏамор долийра натуралисто а, новкъахочо а А. Гумбольдта 1807 шарахь^[3].

Ӏаламан зонех лаьцна Ӏилма кечдина В. В. Докучаевс 1899 шарахьу^[4]

Карташ

Ӏаламан зонаш гайтина латта тӀехь а, Ӏапказ тӀехь а, Ӏапказ тӀехь дика ца къастало. Цхьацца тайпана ландшафташца зонин чохь къаьста физикин-географин бухара зонаш.

Дукхаха йолу Ӏаламан зонийн цӀераш ламаста тохку ландшафтан ладаме башхаллаш гойту алсама долчу ораматийн тайпанех, (масала, хьаннийн зонаш, бай-аренан зонаш, саваннийн зонаш)^[5].

Ӏаламан зонаш дукха хьолехь озийна хуьлу шораллин йа субшораллин агӀора (масала, Евразехь). Амма, коьртаниг орографин Ӏаткъамца, церан дахдалар хийцало меридианан йа субмеридианан агӀора (масала, АЦШ а, Канадера а Тархийн лаьмнийн кӀажошкара бараман асанера бай-аренан зонин субмеридианан хьал). Лаьмнашкахь локхаллин асаналла хилар гойту Ӏаламан зонийн тайпана йолу локхаллин асанаша^[5].

Латтан тӀехулара йолу Ӏаламан зонийн карта

Билламан билгалонаш
Арктикин шен-аре Тундра Тайга Ийна хьун, гӀаш долу диттйн хьун	Хьун-аре, бай-аре Муссонийн а, гуттара сийна а субтропикин хьун ЧӀогӀа гӀа долу аьхка йекъа субтропикин хьун Муссонийн тропикин хьун	Йекъа гӀум-аре АхгӀум-аре Йекъа бай-аре Ахйекъа гӀум-аре	Бецан саванна Диттийн саванна Йекъа тропикин хьаннаш ТӀуьна тропикин хьаннаш	Альпийн тундра Ламанан хьун

Хьажа кхин а

Хьажоргаш

[human_ecology.academic.ru/1671/Ӏаламан_зона Ӏаламан зона] Экология человека. Понятийно-терминологический словарь. Б. Б. Прохоров. — Ростов-на-Дону. 2005

Билгалдахарш

↑ Зоны физикин-географические — йаззам бу «Большой советской энциклопедии» (3-е издание)
↑ ӀАЛАМАН АСАА И ЗОНЫ. Лесная энциклопедия / Гл. редактор Г. И. Воробьёв. — М.: Советская энциклопедия, 1986. — Т. 2. — 631 с. — 100 000 экз.
↑ Гумбольдт А. Эссе о географии растений. 1807.
↑ Докучаев В. В. К учению о зонах природы: Горизонтальные и вертикальные почвенные зоны. СПб.: тип. СПб. градоначальства, 1899. 28 с.
↑ ¹ ² Зоны географические // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.

[1] Зоны физикин-географические — йаззам бу «Большой советской энциклопедии» (3-е издание)

[2] ӀАЛАМАН АСАА И ЗОНЫ. Лесная энциклопедия / Гл. редактор Г. И. Воробьёв. — М.: Советская энциклопедия, 1986. — Т. 2. — 631 с. — 100 000 экз.

[3] Гумбольдт А. Эссе о географии растений. 1807.

[4] Докучаев В. В. К учению о зонах природы: Горизонтальные и вертикальные почвенные зоны. СПб.: тип. СПб. градоначальства, 1899. 28 с.

[Географические_зоны_в_КНЭ-5] ¹ ² Зоны географические // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]