Климат
Кли́мат (желт.-шира. κλίμα (доланиг дожар κλίματος[1]) — товжар; (анан тӀехула маьлхан зӀаьнарш товжар дуьйцу) — хенан-хӀоттаман дуккха шерийн (масех иттаннаш шераш) раж. Хенан-хӀоттам, климатах къаьсташ — цхьайолу амалийн (температура, тӀуналла, атмосферин Ӏаткъам) цӀеххьана хӀутту хьал.
Готтачу маьӀнехь климато — локалан климато — карарчу меттиган амал ло цуьнан географин меттиге хьаьжжина.
Шуьйрачу маьӀнехь климато — глобалан климато — амал ло статистикин ансамблан хьолашна, цунна чухула йолу «атмосфера — гидросфера — латта — криосфера — биосфера» система масех итт шерашкахь[2]. Хенан-хӀоттам климатан барамах дӀатаӀар климат хийцайалар лара мегар дац, масала, чӀогӀа шийла Ӏа даро климат шелйалар ца гойту[1].
Дуьненан климатан хьелаш кхуллу коьрта глобалан геофизикин циклан процессаш йу йовхохьовзар, тӀуналлахьовзар, атмосферин йукъара циркуляци[1].
Ӏамайина а, классификаци йина ца Ӏа планетин масштабера климатна (макроклимат), кхин а Ӏамайо меттигера климат (мезоклимат) — йуьстича цхьатерра хьелаш долу кегийрачу меттигийн климат (хьуьнан климат, хӀордан бердан климат, эркан декъан климат, гӀалин йа гӀалин кӀоштан климат)[3] а, микроклимат а, цуо амал ло меттигера климатан чуьра кегийра дакъошна (хьуьнан ирзу)[4], цунна йукъахь чоьнийн микроклимат.
Климат Ӏамайо климатологи олучу Ӏилмано. Хьалхалера климат Ӏамайо палеоклиматологи олучу Ӏилмано[1].
Дуьне доцуш, «климат» кхетам кхечу стиглара тӀехь атмосфера йолу догӀмашна (планеташна а, церан спутникашна а, астероидашна а) а богӀуш хила тарло.
Ӏаморан хьесапашНисйе
Климатан башхаллех жамӀ дан, оьшу хенан-хӀоттаман тӀаьхьа дуккха а тидамаш бан. Барамера шораллашкахь леладо 25—50 шеран тидамаш, тропикашкахь — мела а кӀезиг. Климатин амалаш билгалйоху метеорологин элементийн тидамца, уггаре ладаме царех йу атмосферан Ӏаткъам, механ сихалла а, хьоькху агӀо а, температура, хӀаваан тӀуналла, кхоларш, атмосферин йочанаш. Цул сов Ӏамайо мелхан радиацин йохалла, шийла боцу муьран бохалла, гаран геналла, лаьттан а, Ӏаьмнашна чуьра хин а тӀехуларчу чкъоьрийн температура, лаьттан тӀехулара хи Ӏаьнаре далар, лайн чкъоьран кӀоргалла а, хьал а, берриг хила тарло атмосферин Ӏаткъамаш а, гулйина мелхан радиаци а, радиацин баланс а, кхин дуккха а[1].
Климатологин прикладан отраслаша лелайо шайн Ӏалашонашна оьшу климатан амалаш:
- агроклиматологехь — вегетацин муьран вовшахтоьхна температура;
- биоклиматологехь а, техникин климатологехь а — пайден температураш;
Кхин а лелабо комплексан гайтамаш, уьш билгалбоху масех коьртачу метеорологин элементашца, ма-дарра аьлча йерриг хила тарло коэффициенташ (континенталла, йоькъалла, тӀуналла), фактораш, индексаш[1].
Метеорологин элементийн а, церан комплексан гайтамийн (шеран, шеран заманан, беттан, дийнан-бусан, кхин дӀа а) дуккха шерийн йуккъера терхьийн суммаш, йух-йуха хиларан муьраш лору климатан норманаш. Цхьацца муьрашкахь климат нис ца йелча, оцу норманех дӀатаӀар лору[1].
Климат тӀаьхьа хийцайаларан мах хадорехь лелайо атмосферин йукъара циркуляцин моделаш.
Климат кхуллу факторашНисйе
Планетийн климат йозу планетин кхочу вовшахтоьхна маьлхан радиацин дийнна астрономин а, географин а факторийн комплексех, кхин а шеран заманашкахула, дуьненан эхигашкахула, континенташкахула иза йекъарх[5]. Промышленностан революци йолайаларца адаман болх а хуьлу климат кхуллу фактор.
Билгалйоккху кхоъ климат кхуллу фактор:
- Маьлхан радиаци,
- атмосферин циркуляци,
- меттиган рельеф (бухара чкъор).
Астрономин факторшНисйе
Астрономин факторшна йукъара йу Малх къегар, Маьлхан гуонаха Дуьне латтар а, лелар а, Дуьне хьийзаран семан маьӀиг цуьнан орбитин экъане таӀар, Дуьне хьийзаран сихалла, гуонахьара космосан йесаллера материн луьчталла[5]. Дуьне шен семан гуонаха хьийзаро хуьйцу де-буьйсанан хенан-хӀоттам, Дуьне Маьлхан гуонаха хьийзаро а, семан хьийзар орбитин экъане таӀаро а хуьйцу шеран заманан а, шораллин а хенан-хӀоттаман башхаллин хьелаш[6]. Дуьненан орбитин эксцентриситето — Ӏаткъам бо Къилбаседин а, Къилбин а эхигашна йукъара йовхо йекъарна, кхин а шеран хийцамийн барамашна. Дуьне хьийзаран сихалла хийцалуш йац ала мегар ду, иза йу гуттаренна Ӏаткъам бен фактор. Дуьне хьийзар бахьнехь йу пассаташ а, муссонаш а, кхин а кхоллало циклонаш.
Географин факторшНисйе
Географин факторш ду
- Дуьненан барам а, масса а
Климат а, адам аНисйе
Климато коьрта Ӏаткъам бо хинан ражан, лаьттана, ораматашна, дийнаташна, йуьртабахаман культураш кхио таро хиларна. Климате хьаьжжина адамийн охьаховшаран, йуьртан бахам, промышленность, энергетика, транспорт, бахархойн дахаран а, могашаллин хьелаш кхиоран таронаш хуьлу[1]. Адаман организмо йовхо дӀайаларца, йовхо чекхйалар, конвекцица, тӀехулара тӀуналла Ӏаьнаре йаларца йойу. Иза йар алсама даьлча адаман дегӀана там ца хуьлу, цамгарш хуьлу. Шийлачу хенан-хӀоттамехь уьш йар тӀекхета, тӀуналло а, чӀогӀачу мохо а шелдаларан эффект чӀагӀло. ЦӀеххьана хенан-хӀоттам хийцабелча тӀекхета стрессаш, аппетит дӀайолу, биоритмаш дӀайовлу, цамгаршна дуьхьала латтар охьадолу. Климатах йоьзна йу цамгарш шеран замане а, меттиге а хьаьжжина хилар, масала, пневмони а, жӀаьлин ун а кхета коьртаниг Ӏай барамера шораллашкахь, маляри хуьлу тӀуьна тропикашкахь а, субтропикашкахь а, цигахь климатан хьелаша аьтту бо хоршин чуьркаш дебош[7]. Климатан чот йо могашаллаӀалашйарехь (курорташ, уьнашца къовсам латтор, йукъараллин гигиена) а, туризмехь а, спортехь а[1]. Адамаллин исторера хаамашца (мацаллица, хи тӀедаларца, дӀакхийсина йарташца, къаьмнаш кхалхарца) таро хуьлу климатан цхьаболу хийцамаш метахӀитто[7].
Адамо климат кхуллу процессийн функцеш леларан кхачо хийцаро хуьйцу хуьйцу церан болх. Адамаша бечу белхаша хаъал Ӏаткъам бо меттигера климатна. Йовхо кхачар хӀума йагоран чоьтах, йаккхий шахьаршкахь хаалуш долу хӀаваан температура ойу, маьлхан энергии худар хуьйцу промышленностан гӀуллакхан сурсаташца а, кӀорамуьста газаца а меттиг бехйар[1]. Глобалан амал хилла адаман процессашна йукъахь ду
- лаьттан ладаме дакъа ахар — альбедо хуьйцу, лаьттан тӀуналла йар сихдо, хӀаваъ ченаца бехдо.
- хьаннаш хьакхар — кислород даккхар лагӀдо, иза бахьнехь лагӀдо кӀорамуьста газ Дуьненан атмосферера худар, хуьйцу альбедо а транспирацеш а.
- маьӀданан дагорг дагор — атмосферера кӀорамуьста газ совйоккху.
- кхечу промышленностан нехашца атмосфера бехйаро, башха кхераме йу парникийн эффект чӀагӀйо кӀорамуьста газаш, метан, фторхлоркӀораводородаш, азотан а, озонан а закисаш аракхийсар[8].
Йакъайар, тӀунйар, лардаран хьаннаш дӀайер оцу кӀоштийн климат беркате йо адамна[1].
ХӀокху заманан глобалан йохйаларан коьрта бахьна, схьагарехь, маьӀданан дагорг дагорца а, хьаннаш хьекхарца а Дуьненан атмосферехь кӀорамуьста газаш совйовларна парникийн эффект чӀагӀйалар ду[9]. Оццу хенахь, атмосферин дӀовш латто йа бехйо адамо аракхуьйсучара, бо шена чухула атмосферин лахарчу чкъоьрашка маьлхан зӀаьнарийн цхьа дакъа чекх ца долийта глобалан бода, цуьнца цхьаьна цуьнан температура охьа а йоккхий, кӀадйо глобалан йовхо[10].
Хьажа кхин аНисйе
БилгалдахаршНисйе
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Климат / С. П. Хромов // Кварнер — Конгур. — М. : Советская энциклопедия, 1973. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 12).
- ↑ Михеев В. А., 2009, p. 5.
- ↑ Местный климат // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Микроклимат // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ 1 2 Хромов С. П., Петросянц М. А. Метеорология и климатология. — 7. — М: МГУ, 2006. — С. 18,19. — 582 с. — (Классический университетский учебник). — ISBN 5-211-05207-2.
- ↑ Кеп:Кругосвет
- ↑ 1 2 Кеп:Кругосвет
- ↑ Михеев В. А., 2009, p. 81.
- ↑ IPCC Fourth Assessment Report, Working Group I Report «The Physical Science Basis». Section 7.3.3.1.5 (p. 527)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори).
- ↑ Михеев В. А., 2009, p. 82.
ЛитератураНисйе
- Михеев В. А. Классификация климатов // Климатология и метеорология. — Ульяновск: Ульяновский государственный технический университет, 2009. — 114 с. — ISBN 978-5-9795-0533-6.
- Климат // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Лосев К. С. Климат: вчера, сегодня… и завтра? / Рец.: акад. АН СССР К. Я. Кондратьев. — Л.: Гидрометеоиздат, 1985. — 176, [8] с. — 100 000 экз. (обл.)
ХьажоргашНисйе
- Определение климата(ТӀе цакхочу хьажорг — истори).
- Отделение метеорологии и климатологии Московского центра Русского географического общества(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2007 шеран 13 майхь.
|
ХӀара чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана. ХӀара дехар ду, хьай аьтту балахь хийца йоза билгала долучуьнца. |
