Кито

Тармадалита Киото — Японин гӀаланах.

Ки́то (испан. San Francisco de Quito) — Эквадоран коьрта шахьар, кхин а политикин, экономикин, оьздангаллин йукъ, цӀе тиллина шира индахойн киту тайпанах. Бахархойн барамца (Гуаякилал тӀаьхьа) Эквадоран гӀала. 1978 шарахь Кито а, Краков а хилира ЮНЕСКОн Дерригдуьненан оьздангаллин тӀаьхьенан испискин йукъатоьхна хьалхара гӀаланаш.

ГӀала
Сан-Франциско-де-Кито
испан. San Francisco de Quito
Байракх ХӀост
0°13′07″ къ. ш. 78°30′35″ м. д.
Пачхьалкх	Эквадор
Истори а, географи а
Йиллина	1534 шеран 6 декабрь
Майда	290 км²
Центран локхалла	2850 м
Сахьтан аса	UTC-5
Бахархой
Бахархой	1 739 000 стаг (2014)
Официалан мотт	Испанхойн мотт, Кичуа (мотт)
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код	+593 2
Поштан индекс	EC1701 (керла формат), P01 (шира формат)
quito.gob.ec (испан.)
Картин тӀехь

San Francisco Plaza, Кито

Этимологи

ГӀала йиллина 1534 шарахь испанхоша индахойн йуьртан меттигехь, цӀе тиллина индахойн тайпанан китун этнонимах.

Географи

Кито лаьтта Къилба Америкин къилбаседа-малхбузен декъехь, Андаш лаьмнашна йуккъера чутаьӀенехь, Пичинча тӀапломан къилба басенехь, хӀордан тӀегӀанал 2818 м лакхахь. Гала лаьтта экваторал 24 км къилбехьа. ГӀалин майда 290 км² гергга йу.

Кито йиллина тӀапломан чим тӀехь, цуо сихха дӀахӀуду тӀуналла. Цуо хала кхуьийта Эквадорехь алсама лелайо орамаш. ГӀалин гергара латтанаш индахоша XV бӀешарахь даьхний дажадарна, хӀинца Китон йисташкахь лохий коьллаш бен ца кхуьу, къе хьаннаш а йолуш.

Китон йисташкара дийнаташ цхьацца кепара рептилеша а, олхазарша а, цӀий муьлу бирдолагаша а, кӀеззиг декха дийнаташа а бен ца гойту.

Транспорт

ГӀалахь болх беш йу сиха лела автобусан транспорт «Red Integrada de Transporte Público». Цуьнан аса гӀалех чекхйолу къилбаседехьара къилбехьа, йекъна кхаа декъе: троллейбусан «баьццара аса» гӀалин йуккъехь, «цӀен аса» къилбаседа-малхбален декъехь, «сийна аса» къилбаседа-малхбузен, болх беш йу метро.

2012 шеран августехь муниципалитето дӀайиллина цхьаьна «Bici Q» вилсапеташ лело система.

Дуьненайукъара аэропорт Кито — Марискаль Сукре — лаьтта гӀалин йукъан 18 км генахь, Табабелин приходехь. Иза болхбан йолайелла 2013 шарахь, гӀалин чохь йолу шира аэропорт хийцина.

Климат

Кито лаьтта субэкваторан климатан асанехь. Амма хаъал гӀала хӀордан тӀегӀанал лакхахь хиларна цигахь тропикин тов ца хуьлу, ткъа экваторна гергахь хиларна жимйо шеран температураш шарахь лестар, иза дерриг шеран дохаллехь лаьтта +13…+15 °C. Амма цуьнца цхьаьна хаало йоккха башхалла дийнан а, буьйсанан а температурашна йукъахь. Шеран йуккъера максимум хуьлу +19,3 °C, шеран йуккъера минимум хуьлу +9,8 °C.

Китон махкахь хуьлуу 1200 мм гергга йочанаш шарахь, коьртаниг сентябрера май кхаччалц тӀекхоьссина догӀу догӀан кепара.

Китон амалехь ду догӀанийн шеран зама а, йекъа зама а. ДогӀанийн хьалхара зама лаьтта декабрера март кхаччалц, шолгӀа — июнера сентябрь кхаччалц. Йекъачу заманах гӀала йиллина йу къилбехьара шийлачу механна, оцу муьрехь наггахь де-бусанан йуккъера температура хуьлу +10 °C гергга. Наггахь гӀоролаш а хуьлу, амма ло ца хуьлу, хӀунда аьлча оцу муьрехь йочанаш ца хуьлу ала мегар ду.

Китон климат
Гайтам	Янв.	Фев.	Март	Апр.	Май	Июнь	Июль	Авг.	Сен.	Окт.	Нояб.	Дек.	Шо
Юьззина максимум, °C	29	26	32	25	30	29	31	25	29	25	29	29	32
Юккъера максимум, °C	19	19	19	19	19	19	20	20	20	20	19	19	19,3
Юккъера температура, °C	14	15	15	15	15	15	14	15	15	15	14	14	14,7
Юккъера минимум, °C	10	10	10	10	10	10	9	9	9	10	10	10	9,8
Юьззина минимум, °C	1	0	0	0	1	0	1	1	1	1	0	1	0
Йочанан норма, мм	114	130	152	175	125	48	20	25	79	127	109	104	1209
Хьост: Meoweather, Weather Channel

Бахархой, мотт, дин

Коьртачу урамех цхьаъ «Авенида Венесуэла»

«Тхан накхоша довха цӀогӀа детта, — цара маршалла хоьтту хьоьга, лийр йоцу гӀала!» (гӀалин шатлакхан иллин хьалхара могӀарш).

2005 шарахь бахархой багарбарца, Китохь веха 1 856 501 стаг. Кито — Эквадорехь шолгӀа гӀала йу бахархойн барамца, цул сов вахархо Сантьяго-де-Гуаякиль гӀалахь бен вац. Къоман хьесапца Эквадоран коьрта шахьран бахархой дукха кепара а, дикка ийна а бу. Пхеаннах ши дакъа — индахой кечуа бу, ши дакъа — испанхой-индахойн чӀаьнкъа бу, цхьа дакъа гергга — хӀуӀаьржаш бу, дисина жима дакъа — европин а, азин а мехкашкара схьабевлларш бу.

4 % гергга бахархой йеша-йаздан хууш бац. ГӀалара дукхаха болу бахархой керстанаш-католикаш бу.

ГӀала кхиаран истори

Кито йиллина 1-ра эзар шарахь, киту тайпанан йукъ йара, цара 980 шарахь гергга къардира кара къам. XV бӀешарахь иза йаьккхира инкаша.

ГӀалин дуккха а урамалгех цхьаъ гар

1534 шарахь капитана Себастьян де Белалькасара тӀаьхь шира индахойн гӀала йолу мохк баьккхира, цигахь йиллира испанхойн йуьрт Сан-Франсиско-де-Кито. Хроникахочо Сьеса де Леона ма-чӀагӀдарра: «Себастьян де Белалькасара йиллира нах ховшийра [испанхой], ткъа тӀаьхьа Паччахьалла Перун а, Керла Кастили провинцин а губернатор а, капитан-инарла а волу аделантадо дон Франсиско Писарро волуш, 1534 шарахь Ӏийса пайхамар винчура схьа, губернатор а, аделантадо а хилира Попаян провинцин, вайн элин, императоран дон Карлосан цӀарах». Формалан гӀала йиллина Белалькасар Кито шолгӀа веинчул тӀаьхьа 1534 шеран 6 декабрехь муниципалан акт хӀоттийначул тӀаьхьа. ГӀалин Ӏедал лело хӀоттийра 2 алькальд, 4 рехидор, 1 нотариус. ТӀаьхьуо гӀалин цӀе лело йолийра йацйина вариантехь. 1541 шарахь йуьртах гӀала йира. 1563 шарахь гӀалахь кхоьллира Сенат а, Паччахьан Аудиенси а, хьалхара президент хилира Фернандо де Сантильян.

Коьрта шахьрахь а, гуонахьара меттигашкахь а испанхой сов бевлча, жигара охьатовӀо болийра индахой, иза чекхделира лолла хӀотторца. 1592, 1765, 1809 шерашкахь гӀовттамаш хилира испанхойн мохкбаккхархошна дуьхьала.

1822 шеран 29 майхь коьртехь Боливар Симон волу гӀаттам толамца чекхбелира, тӀаккха мацах цкъа испанхойн колони хилла Китос кхайкхийра шайн пачхьалкх йозуш цахилар, цул тӀаьхьа 1826 шарахь йукъайахара Сийлахь Колумбина.

Оьздангаллин маьӀна

ЮНЕСКОн Дерриг дуьненан тӀаьхьенан объект
Кито гӀала
City of Kito
Мохк	Эквадор
Тайп	Оьздангаллин
Критереш	ii, iv
Хьажорг	2
Регион	Латинан Америка а, Карибаш а
Юкъатохар	1978 шо (2-гӀа сесси)

Президентан гӀала.

ГӀалин Къилба декъера урам

Китохь цхьаьна йу дукха ламасташ а, оьздангаллаш а. ГӀалин архитектура билгалйолу гармоница йуьйцина испанхойн, голландхойн, цхьаццанхьа индахойн гӀишлойн хатӀца.

Ша гӀала лаьтта шунаш долчу меттигехь, боккхийра шунаша йекъна кхаа декъе: йуккъера декъехь лаьтта колонин муьрера шира гӀара музейшца а, иэсашца а; гӀалин къилба декъехь коьртаниг белхалойн классан хӀусамаш а, промышленностан предприятеш а; къилбаседа дакъа — ХӀокху заманан Кито — дуккха а финансийн йаккъаш, универтуькнаш, банкийн а, йеза а гӀишлош. ГӀалин къилбаседа декъехь лаьттара Кито гӀалин Дуьненайукъара Аэропорт, хӀинца дехьайаьккхина Табабела приходе.

Guápulo, Кито

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

ХӀокху заманан Кито

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

ГӀаланаш-вежарий

• Буэнос-Айрес (Аргентина)
• Ла Пас (Боливи)
• Мадрид (Испани)
• Ванкувер (Канада)
• Богота (Колумби)
• Манагуа (Никарагуа)
• Краков (Польша)
• Корал-Гейблс (АЦШ)
• Луисвилл (АЦШ)

Говзаллехь

• Медведев Олеган «Эльдорадо» эшар йолало "Ӏа дика йойла, набаран Кито..." могӀанца йолало.

Литература

оьрсийн маттахь

• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.

кхечу меттанашкахь

• W. B. Stevenson Quito // Historical and Descriptive Narrative of 20 Years' Residence in South America(ингалс.). — London: Hurst, Robinson, and Co., 1825.
• José Toribio Medina. La imprenta en Quito (1760-1818)(испан.). — Santiago de Chile: Imprenta Elzeviriana, 1904. (Annotated list of titles published in Quito, arranged chronologically)
• "Quito", Encyclopædia Britannica (11th ed.), New York, 1910, OCLC 14782424 — Internet Archive {{citation}}: Внешняя ссылка в |chapterurl= (справка); Неизвестный параметр |chapterurl= игнорируется (|chapter-url= предлагается) (справка)Википеди:Обслуживание CS1 (отсутствует издатель) (ссылка)
• A.A. MacErlean. Quito // Catholic Encyclopedia(бил-боцу.). — New York, 1911.
• Nicholas P. Cushner. Farm and Factory: The Jesuits and the Development of Agrarian Capitalism in Colonial Quito(ингалс.). — State University of New York Press, 1982. — ISBN 978-0-87395-570-6.
• Metropolitan Planning and Management in the Developing World: Abidjan and Quito(ингалс.). — Nairobi: United Nations Centre for Human Settlements (Habitat), 1991. — ISBN 9211311802.
• Kris E. Lane. Quito 1599: City and Colony in Transition(ингалс.). — University of New Mexico Press, 2002. — ISBN 978-0-8263-2357-6.
• Quito (бил-боцу.). Understanding Slums: Case Studies for the Global Report 2003. United Nations Human Settlements Programme and University College London (2003). ТӀекхочу дата: 2018 шеран 6 декабрь. Архивйина 2018 шеран 12 июлехь Архивйина 2018-07-12 — Wayback Machine
• David Marley. Quito // Historic Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia(ингалс.). — ABC-CLIO, 2005. — ISBN 978-1-57607-027-7.

Хьажоргаш

• quito.com.ec — официалан сайт муниципалитета города(испан.)
• «Русский Эквадор» — сервер эквадорского русскоязычного сообществаАрхивйина 2006-01-13 — Wayback Machine
• Всё о Кито, туристический серверАрхивйина 2008-05-11 — Wayback Machine(ингалс.)
• Обсерватория города Кито — информационная страницаАрхивйина 2008-05-17 — Wayback Machine(ингалс.)
• Некъгойтург «Кито» Викигиде(ингалс.)
• КитоАрхивйина 2006-05-26 — Wayback Machine(ингалс.)
• Кито в фотографияхАрхивйина 2012-04-19 — Wayback Machine на Геомозаике