Балкхарой

Балкхарой
Балкхарой
Дукхалла а, ареал а
Дукхалла	▲ 125 000 гергга (2010 шо)
	Росси: ; 112 924 (2010 шо) ; ГӀебартойн-Балкхаройчоь: ; 108 577 (2010 шо); Ставрополан мохк: ; 883 (2010 шо); Москох: ; 666 (2010 шо); Кхарачой-Чергазийчоь: ; 418 (2010 шо); ; Кхазакхстан: 2 300 ГӀиргӀазойчоь: 1 900 АЦШ: 3-5 эз. ст. (2010 шо) Украина: 206 Узбекистан: 800 (2019 шо)
Хаам
Мотт	кхарачойн-балкхаройн
Дин	ислам суннийн маьӀнера
Йукъабоьду	туьркийн къаьмнаш
Гергара къаьмнаш	кхарачой, гӀирман гӀезалой, гӀумкий
Схьабалар	туьркаш, аланой, кавказан тайпанаш
	Медиафайлаш Викилармехь

Балкха́рой (кхарач.-балк. малкъарлыла, таулула^[7]^[8]) — туьркийн къам, ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан орамера бахархой, дукхаха дерг беха Къилбаседа Кавказан йуккъерачу декъехь, ламанан а, ламанан кӀажошкара а (Балкхаройчоь) кӀошташкахь Баксан, Чегем, Хазнидон, Черек-Балкхаройн (малкхархой), Черек-Хуламан (безенгиевгӀар, холамхой) эркийн лакхенашкахь. Йоккха европин расин кавказан антропологин тайпана йукъара бу^[9]. Фактехь цхьа къам ду лулара Кхарачой-Чергазийчуьра кхарачошца.^[10] Буьйцу тюркийн доьзалан кхарачойн-балкхаройн мотт.

ЭтнонимНисйе

Кеп:Чекхдаккханза дакъа «Балкхарой» къоман (этноним) цӀе схьайаларан масех верси йу:

иза схьайаьлла оьрсийн «малкхарой» цӀеран вариантах (Малкхар чӀожан бахархой)^[11].

«болгарийн» цӀерах^[12] (737 шарахь Ӏаьрбойн-хазарийн бертан хьелашца каган луучарна массарна а ислам дин тӀелаца бакъо йелла. Дуккха а булгараша-бурджанаша (масала, таханлера балкхаройн кхарачойн, гӀумкийн дайша) бусалба дин тӀеийцира. Нисса оцу заманахь дуьйна булгарашна йукъахь ислам даржа долало. Билг. — Бегунов Ю. (ред.), Закиев М., Бариев Р., Глашев Б., Нурутдинов Ф. Булгарийн къоман хазна. Этногенез. Истори. Оьздангалла. Арахецаралла: «БулгарИздат»; 2007 ш.

БарамНисйе

Берриг балкхаройн барам хIинца бу 125 эз. гергга стаг (2010, мах хадор). Россехь беха 112,9 эз. стаг (2010), царех ГӀебартойн-Балкхаройчохь — 108,6, иза хуьлу 12,7 % республикин бахархойх. ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан кIошташкара дакъа 2010 шеран бахархой багарбаран жамIашца:

Муниципалан кIошт	Балкхаройн дакъа, %
Эльбрусан МКI	69,5
Черекан МКI	64
Чегеман МКI	20
ГIГ Нальчик	16,9
Зольскан МКI	6

Цхьаболу балкхарой беха Кхазакхстанехь а, ГӀиргӀазойчоьхь а (4—5 эз. ст., 2008 шарахь мах хадорца), уьш цига кхаьчна 1944 шарахь махках бахар бахьнехь.

Беха кхин а Туркойчоьхь, Европин мехкашкахь, АЦШхь, уьш XIX бӀешарахь Къилбаседа Кавказ йитинчу мухажирийн тӀаьхье ю.

МоттНисйе

Кхарачойн-балкхаройн (кхарачойн, балкхаройн) мотт — кхарачой а, балкхаройн а мотт бу, туьркийн меттанех цхьаъ бу иза. Меттан ген къестамаш бакхий бац. Таханлера цӀе юкъара тӀеэцна 1950-гӀа шерашкахь, хьалха олура ломан-гӀезалойн, ломан-туьркийн, гӀезалойн-джагатайн. Баьржина ГӀебартойн-Балкхаройчохь а, Кхарачой-Чергазийчохь а, шинне а республикашкахь пачхьалкхан меттан статус ю. Россехь мотт буьйцурш 303 эз. гергга стаг ву^[13].

Охьаховшаран географиНисйе

Балкхарой Европехь уггаре лакхахь дехачарех цхьа къам ду. Цара дӀалоцу Къилбаседа Кавказан атагӀаш а, ломан кӀажош а Малка, Баксан, Чегем, Черек, церан геннийн а Ӏинаш. Балкхаройчоьнан мохк бехаш бу ломан массивашца, хьаннашца, хьена атагӀашца, альпийн байнашца.

Этносан историНисйе

Эльбрус — Европин Российн, Кавказан уггаре лекха лам; цуьнан сурт ду балкхаройн къоман байракх т\аьхь.

Балкхаройн къоман этногенезНисйе

Туьркой меттан балкхаройн а, кхарачойн а, ткъа иштта кавказан меттан вайнехан, гӀажарийн меттан хӀирийн, материалан а, синмехаллин оьздангаллин а шира субстратан бух бу археологехь лар йитина, уггаре къегина, дика теллина кобанан оьздангалла. ГӀажарийн чкъор хааделла хӀирийн-кхарачойн-балкхаройн этнооьздангаллин юкъараллехь. И йукъаралла лору этносаш хиттарехь аланийн доминантан сурт санна. Шен рогӀехь туьркийн «тӀаьхьие», дукха хьолахь, йоьхку кипчакаш (половхой) лома бахарца, иштта кхоллаелла Къилбаседа Кавказехь туьркийн меттанийн анклаваш — Балкхаройчоь а, Кхарачойчоь а. Антропологин хаамаш бен тешалла ца до нах кхалхаран а, зударий балоран а контакташна^[14].

БилгалдахаршНисйе

↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года
↑ Kazakhstan - People Groups. Balkar // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
↑ Kyrgyzstan - People Groups. Balkar // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
↑ Борлакова Ф.А. Карачаево-балкарская диаспора в США // Научные проблемы гуманитарных исследований. — 2008. — № 15. — С. 9—15.
↑ Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. Государственный комитет статистики Украины. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 25 августехь.
↑ Country: Uzbekistan. Joshua Project.
↑ Каракетов, 2005, Каракетов, 2007
↑ «Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа», Год: 1973, Автор: Волкова Н. Г., Издательство: «Наука» (Главная редакция восточной литературы, г. Москва), стр. — 87
↑ Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. — Москва: Наука, 1974.
↑ КАРАЧАЕВЦЫ • Большая российская энциклопедия - электронная версия(ТӀе цакхочу хьажорг — истори).
↑ К. Х. Унежнев. История Кабарды и Балкарии. — ГП КБР "Республиканский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г." Издательский центр "Эль-Фа", 2005-01-01. — 626 с. Архиван копи 14 июлехь 2020 дуьйна Wayback Machine тӀехь
↑ Андрей Николаевич Кононов. История изучения тюркских языков в России: дооктябрьский период. — Наука, Ленинградское отд-ние, 1982-01-01. — 372 с. Архиван копи 6 апрелехь 2017 дуьйна Wayback Machine тӀехь
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. perepis2002.ru. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 5 августехь. Теллина 2017 шеран 17 апрелехь.
↑ М. М. Герасимова. К вопросу о происхождении балкарцев Архивйина 2019-08-19 — Wayback Machine. Вестник антропологии. 2013. № 3(25) с. 52-71

ЛитератураНисйе

Абаев М. К. Исторический очерк «Балкария» // Мусульманин. — Париж, 60.02.2011. — № 14—17. — С. 586—627.
Батчаев В. М. Балкария в XV — начале XIX вв. — М.: ТАС-Издат, 2006. — 190 с.
Балкарцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
Балкарцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архиван копи 29 ноябрехь 2014 дуьйна Wayback Machine тӀехь
Балкарцы / Каракетов М. Д. // Анкилоз — Банка. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 712—713. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 2). — ISBN 5-85270-330-3.
Кеп:Книга:Народы мира
Кипкеева З. Б. Карачаево-балкарская диаспора в Турции. — Ставрополь: Изд-во СГУ, 2000. — 184 с. — ISBN 5-88648-212-1. Архиван копи 23 сентябрехь 2015 дуьйна Wayback Machine тӀехь
Сабанчиев Х.-М. А. Депортация, жизнь в ссылке и реабилитация балкарского народа: 1940-е — начало XXI в / автореферат дис. ... доктора исторических наук : 07.00.02. — Кеп:Ростов н/Д: Рост. гос. ун-т, 2007.
Сабанчиев Х.-М. А. Балкарцы : выселение и возвращение. — Нальчик: Эльбрус, 2008. — 437 с. — (Балкарская историческая серия). — ISBN 978-5-7680-2189-4.

	Балкхарой Викиларма чохь

Туьркийн къаьмнаш
Азербайджанаш \| Алтайхой \| Балкхарой \| Башкираш \| Гагаузаш \| Долганаш \| Можа уйгураш \| Кхазакхаш \| Караимаш \| Каракалпакаш \| Караманлидаш \| Карапапахаш \| Кхарачой \| Кашкай \| ГӀирман гӀезалой \| Крымчакаш \| Кумандинаш \| ГӀумкий \| ГӀиргӀизой \| Нагайбакаш \| НогӀий \| Салараш \| Сибиран гӀезалой \| ГIезалой \| Теленгиташ \| Телеуташ \| Тофалараш \| Трухменаш \| Тубалараш \| Тувинаш \| Туркой \| Туркой-месхетинхой \| Туркменаш \| Туркоманаш \| Узбекаш \| Уйгураш \| Хакасаш \| Халаджаш \| Челканаш \| Чувашаш \| Чулымаш \| Шораш \| Юрюкаш \| Якуташ

[perepis2010-1] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года

[2] Kazakhstan - People Groups. Balkar // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.

[3] Kyrgyzstan - People Groups. Balkar // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.

[4] Борлакова Ф.А. Карачаево-балкарская диаспора в США // Научные проблемы гуманитарных исследований. — 2008. — № 15. — С. 9—15.

[5] Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. Государственный комитет статистики Украины. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 25 августехь.

[6] Country: Uzbekistan. Joshua Project.

[7] Каракетов, 2005, Каракетов, 2007

[autogenerated1-8] «Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа», Год: 1973, Автор: Волкова Н. Г., Издательство: «Наука» (Главная редакция восточной литературы, г. Москва), стр. — 87

[9] Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. — Москва: Наука, 1974.

[10] КАРАЧАЕВЦЫ • Большая российская энциклопедия - электронная версия(ТӀе цакхочу хьажорг — истори).

[11] К. Х. Унежнев. История Кабарды и Балкарии. — ГП КБР "Республиканский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г." Издательский центр "Эль-Фа", 2005-01-01. — 626 с. Архиван копи 14 июлехь 2020 дуьйна Wayback Machine тӀехь

[12] Андрей Николаевич Кононов. История изучения тюркских языков в России: дооктябрьский период. — Наука, Ленинградское отд-ние, 1982-01-01. — 372 с. Архиван копи 6 апрелехь 2017 дуьйна Wayback Machine тӀехь

[13] Всероссийская перепись населения 2002 года. perepis2002.ru. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 5 августехь. Теллина 2017 шеран 17 апрелехь.

[Герасимова-14] М. М. Герасимова. К вопросу о происхождении балкарцев Архивйина 2019-08-19 — Wayback Machine. Вестник антропологии. 2013. № 3(25) с. 52-71

[7]

[8]

[9]

[10]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[11]

[12]

[13]

[14]