Бацой
Бацой, цӀов-тушхой, цӀо́вхой (бац. ба́цби, цхь.т. — бацав; гуьрж. ბაცბები, წოვათუშები, гӀалгӀ. ба́цой, нох. бей, ба́цой) — Кавказера жима вайнехан къам, деха Гуьржийчоьнан Кахетин махкахь. Схьабевлла нохчех. 2017 шеран барам — 3000 гергга стаг. Леладо православин дин (коьртаниг ГПК).
| Бацой | |
|---|---|
 | |
| Шен цӀе | Бацби[1] |
| Дукхалла | 3000[2] |
| ДIасакхалхар |
 Гуьржийчоь |
| Археологин культура | кобанан |
| Мотт | Вайнехан меттан бацойн меттадакъа |
| Дин | Православи |
| Йукъабоьду | вайнахашна |
| Гергара къаьмнаш | нохчий, гӀалгӀай, тушинаш, кистӀий |
| Схьабалар | нохчех, |
 Викиларми чохь медиафайлаш | |
Охьаховшар а, барам а
бӀаьра нисйанТушете (Гуьржийчоьнан къилбаседа-малхбален ламанан область) бацой кхелхина Ламанан Нохч-ГӀалгӀайчуьра. Тушетехь, Ӏаьндийн ГӀойсин лакхенашкахь уьш бехира тушхошца. 1926 шарахь ССРС бахархой багарбарца «бацо» йа «цӀов-тушхо» аьлла дӀайазвина 7 стаг бен вац — и 7 а гӀалин бахархойх зударий хилла; Гуьржийн ССР (ЧКСФСР) Телавин уездехь дӀайазбина бацойн мотт лело 2564 стаг [комм. 1][3]. ХӀинца дукхаха болу бацой беха Алазанин лакхенашкара Ахмета гӀалин гергара Лакха Олан эвлахь (КӀахети, Йоккха Кавказан дукъан къилба басие).
| Бацойн мотт лелориш ССРС бахархой багарбаран официалан жамӀашца[комм. 2][4]: | ||||||||
| 1926 | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| берриш | бож | зуд | ||||||
| ССРСхь берриш (берриш ЧКСФСР махкахь) — гӀалин меттигашкахь — йуьртан меттигашкахь |
2564 2 2562 |
527 2 525 |
2037 0 2037 |
|||||
Схьабовлар
бӀаьра нисйанДукхаха болчу авторшца, масала гуьржийн, бацой схьабевлла гӀалгӀайх[5][6][7][8][9]. ЦӀовхой-тушхой гӀалгӀайх схьабовлар къобалдора цӀовхойн-тушхойн хьалхарчу йаздархочо И. Цискаровс[10]. ГӀалгӀайн а, бацойн а къаьмнийн хаамаша тешалла до, бацой ламанан ГӀалгӀайчуьра Вабуа олучу меттигера баьхкиний[11]. Иза теллира лерина талламашца XX бӀешеран йуьххьехь[12]. Цхьацца хаамашца гӀалгӀай-ваьппийн дакъа Тушете кхелхина XVI бӀешо чнекхдолуш йа XVII бӀешеран йуьххьехь[13].
П. К. Услара бацой нохчашна йукъатухура[14], ткъа Е. Г. Вейденбаума а, Брокгаузан а, Ефронан а энциклопедин дошамо а бацойх жима нохчийн йукъаралла олу[15][16].
Мотт
бӀаьра нисйанБуьйцу Бацойн мотт (йоза доцу), исторера хаьа гуьржийн а, оьрсийн а.
XIX бӀешеран хьалхарчу декъехь Ӏилманчо моттбовзархочо цӀов-тушхочо Цискаров Иова, «ЦӀован а, Пирикителан а тушхой изза кистӀой бу схьабовлар гӀалгӀайн йукъараллех а долуш. Церан мотт кистӀойн бу, нохчийн бу аьлча изза ду». «Нохчийн меттан йозанаш дустар чӀогӀа пайденна хир дара, — чӀагӀдора И. Цискаровс шен очеркехь. — Бухара бахархойн дешарна кӀеззиг харж йича беркат хир дара, цуо атта дийр дара, аьтто а бийр бара правительство шайна ца беза кистӀошна а, и мотт буьйцу дерриг къар ца ло къаьмнашна дуьхьала беркате болх бича»[17][10].
1771 шеран сентябрехь И. А. Гюльденштедт кхечира Гуьржийчу. Цигахь иза Ӏийра дийнна шарахь. Картлин а, Кахетин а паччахьца Ираклий II Гюльденштедт чекхвелира йерриг Кахетехула.
Нохчийн меттаца уггаре гергара бу тушхой олу мотт. И цӀе дуьххьара лелийна академика Гюльденштедта, тӀеэцна тӀаьхьарчу лингвисташа, данне а нийса дац, масийттаза бахьна даьлла цецвала. Тушхой олу, шайн меттигехь ма-аллара Ӏаьндийн ГӀойсин (Тушхойн Алазани) лакхенашкахь а, цхьацца берш Коьрта Кавказан дукъан къилба басенан Кахетин Алазанин чӀож чохь а беха ламанан гуьржех. Ца хуу, амма тер аду, чӀогӀа генарчу муьрехь, Ӏаьндийн ГӀойсин лакхенашкахь охьахевшина жима нохчийн йукъаралла, шайха бацой олу. Гюльденштедтан хианехь а церан меттан нохчийн маттаца долу гергарло, амма аьлла царех тушхой, уьш цхьана бехачу, амма меттаца а, схьабовларца а къаьсташ болу къоман цӀарах. Бацой хьалха бехара беккъа ЦӀован йуьртан йукъараллехь, ткъа хӀинца бекъало шинна: Индуртан а, Сагиртан а, царна чохь ду 1500 цӀа. Оцу ламанхойн доккхаха долу дакъа дукха хан йоцуш кхелхина Алазанин аренашка, охьахевшина Ахмет эвлана герга. Бацойн мотт теллина академика Шифнера, иза схьаболу Нохчийчух, амма заманан йохаллехь, гуьржийн меттан Ӏаткъамца чӀогӀа къаьстина цуьнца грамматики нагӀор, хӀинца иза нохчийн меттан га лара а мегар дац, ткъа ша болу мотт лара беза
— этнограф, кавказйовзархо Е. Г. Вейденбаум[18]
.
1855 шарахь, Германехь, немцойн академика А. Шифнера моттбовзархочун Цискаров Иован (1820-1860) материалашца толлу (цуьнан бух тӀе йехкинера, цӀов-тушхойн хьалхара Ӏилманчо гулйина Ӏилманан а, литературин а материалаш), Берлинехь арахоьцу «Тушхойн меттан амал» болх. Оццу шерашкахь цуо зорбатуху немцойн меттара монографешна, уьш йу тушхойн меттан грамматикин структурех лаьцна. Цискаров Иован ненан меттан грамматикин бух Ӏаморехь лаьцначу декъех чӀогӀа лерамца дуьйцура, А. Шифнера монографин дешахьалхенехь йаздина: «ХӀинццалц нохчашна йукъахь цхьа стаг ца вели, шен ненан меттана мозгӀаро И. Цискаровс динарг деш»[17][15].
Оьздангалла
бӀаьра нисйанЙСЭца бацойн бахамехь а, оьздангаллехь а гуьржийн оьздангаллера дукха дакъалгаш ду, уьш цаьрца ийна болун дела[1]. Н. Г. Волковас шен «XIX—XX бӀешерашкара Чоьхьара Кавказера этносийн процессаш» балхахь билгалдоккху:
Бацойн а, кистӀойн а масалица го иштта и къаьмнаш гуьржашца иэдаларан процесс. ЧӀогӀа жигара и хуьлу цӀов-тушхошна йукъахь, гуьржашца ийначу цара XIX бӀешеран шолгӀачу декъехь: тӀеийцира церан духар, гӀиллакхаш, эшарш, иштта кхин дерг[19]
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- Комментареш
- ↑ Цхьацца меттигашкахь, бахархой багарбарехь къаьмнашца а, мотт лелочаьрца а чот къасто йеза, дукха хьолехь кӀезиг къаьмнаш долчохь, йа меттигера йаккхий тобанийн геннаш долчохь, багарбаро ишттачу чоьтан баккхийра къастамаш хуьлура, уьш ассимиляцин хьесапашца кхеталур дац (Перепись 1926 г., Вып. IV, 1928, с. IV).
- ↑ 1926 шеран ССРС бахархой багарбарехь бу бацойх лаьцна харц хаамаш: IV агӀон тӀехь — шеш бацой ду аьлла ворхӀ стаг, гӀалат бевлла гайтина Къилбаседа-Кавказан махкахь регистрации йу аьлла гайтина (нийса дерг — ЧКСФСР); XIII агӀон тӀехь — бацой гӀалат бевлла гайтина «чергазийн тобанан» гергара къаьмнашна йукъахь гайтина (нийса дерг оцу багарбарехь хила дезара нохчий тобанера; бахархой багарбен шерашкахь талламчаша йукъатохара нохчий а, гӀалгӀай а, кхин берш а нохчийн тобанна, хӀокху заманан кавказйовзарехь оцу кхетамна лелайо термин нехан къаьмнаш). (Перепись 1926 г., Вып. IV, 1928, с. IV, XIII, XVI, 6-7).
- Хьосташ
- ↑ 1 2 Бацбийцы. БСЭ. ТӀекхочу дата: 2011 шеран 6 январь. Архивйина 2012 шеран 16 февралехь
- ↑ The Red Book of the Peoples of the Russian Empire. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 26 март. Архивйина 2016 шеран 18 январехь
- ↑ Перепись 1926 г., Вып. IV, 1928, с. IV, XIII, 6-7.
- ↑ Перепись 1926 г., Вып. IV, 1928, с. 28—29.
- ↑ Эристов, 1854, с. 1
.«ЦӀовхой, ЦӀовхойн йукъаралла, КистӀойн тайпа ду, ша-кепара бахам а болуш, ГӀалгӀайх схьабовлар а долуш, ца байина шайн дала белла ненан мотт».
- ↑ Эристов, 1855, с. 81
.«ЦӀовхойн йукъаралла схьайалар йа, гӀоле хила мега, иза кхалхар ГӀалгӀайн чӀожера Тушете, хилар шеко йоцуш ду».
- ↑ Бакрадзе, 1875, с. 89 — «Впрочем, в этом случае исключение составляют из тушин одни цовцы, которых относят к кистинскому или галгайскому корню и которые употребляют в разговоре как грузинский язык, так и родное кистинское наречие».
- ↑ Маруашвили, 1938, с. 18 — «Цова-тушинцы — потомки ингушей или галгаевцев, переселившиеся в незапамятные времена из долины р. Асса в долину Тушетской Алазани».
- ↑ Alexander Grigolia, 1939, с. 7.
- ↑ 1 2 Цискаров, 1849, с. 3.
- ↑ Волкова, 1969, с. 6.
- ↑ Отчет о деятельности Академии наук СССР, 1927, с. 142—143.
- ↑ Волкова, 1974, с. 65—66.
- ↑ П. К. Услар. Древнейшие сказания о Кавказе. — Тифлис: Кав. воен.-нар. упр. при содействии Кавказского отдела Русского географического общества, 1881. — С. 182. — «Правда, что тушины принадлежат также к племени нахче, что доказывается грамматическим строением их языка, но они, подчинившись грузинскому влиянию, совершенно переродились и утратили чеченский характер».
- ↑ 1 2 Путеводитель по Кавказу. — Тф.: Тип. Канц. главн. гражд. частью на Кавказе, 1888. Стр — 96.
- ↑ Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 31 май. Архивйина 2021 шеран 20 августехь
- ↑ 1 2 Кусаев А. Д. Писатели Чечни: очерки жизни и творчества. — Гр.: Грозненский рабочий, 2011. — 719 с. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 22 январь. Архивйина 2022 шеран 22 январехь
- ↑ Путеводитель по Кавказу. — Тф.: Тип. Канц. главн. гражд. частью на Кавказе, 1888. с. 96.
- ↑ Волкова, 1969, с. 42.
Литература
бӀаьра нисйан- Alexander Grigolia. Custom and Justice in the Caucasus: The Georgian Highlanders. — University of Pennsylvania, 1939. — 186 с.
- Бакрадзе Д. Кавках в древних памятниках христианства // Записки общества любителей Кавказской археологии. — Тифлис, 1875.
- Маруашвили Л. И. Тушетия // Вестник знания. — 1938. — Июнь (№ 6).
- Народность и родной язык населения СССР // Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926 г. : краткие сводки в 10 вып. (1927-1929). — В надзаг. : Центр. статист. упр. СССР. Отд. Переписи. — М. : изд. ЦСУ Союза ССР, 1928. — Вып. IV. — XXIX, 138, [1] с. : табл., диагр., к. — 3000 экз.
- Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. // Кавказский этнографический сборник / В. К. Гарданов. — М.: Наука, 1969.
- Волкова Н. Г. Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX века : монгр. / Ответ. ред. В. К. Гарданов. — АН СССР. Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М. : Наука, 1974. — 276 с. : с 3 карт. — 2300 экз.
- Отчет о деятельности Академии наук СССР за 1926 год. Ч. II: Отчет о научных командировках и экспедициях / Сост. непременный секретарь академик С. Ф. Ольденбург. — Л.: Изд-во АН СССР, 1927. — 268 с.
- Цискаров И. Записки о Тушетии (ru) // Кавказ : газета. — 1849. — 12 февраля (№ 7). — С. 3—4.
- Эристов Р. О Тушино-Пшаво-Хевсурском округе // «Кавказ». — 1854. — 5 июня (№ 43).
- Эристов Р. О Тушино-Пшаво-Хевсурском округе // Записки Кавказского отдела Императорского Русского географического общества. — Тифлис: Типография Канцелярии Наместника Кавказского, 1855.
- Путеводитель по Кавказу. — Тф.: typus Канц. главн. гражд. частью на Кавказе, 1888. — 434 с. — ISBN 978-5-397-02636-9.