Википеди

Нохчий

Но́хчий, ширалехь Нахчий (гІарайаьлла экзоэтноним — Чеченцаш, ширалехь Зурзукаш а, КистІой а) — Къилбаседа Кавказан къам, нохчий бехаш бу Къилбаседа Кавказехь, дукхаберш Нохчийчохь. Кхин ДагIестанан Хаси-Эвлан, Ӏовхойн, Казбековн, Бабаюртан, Кизилюртан, ГӀизларан кӀоштанашкахь[20], ГӀалгӀайчоьнан Соьлжан а Малхабекан кӀоштанашкахь[21], Гуьржийчоьнан Ахметан муниципалитетехь[22]. Берриге нохчий — 2 000 000 нах[23]. Антропологийца, Кавкасионан тайпан, Европиодхойн расин бу.

Нохчий
Нохчийн божарий ловзаргахь, 1880-гӀа шераш. (Сурт даьккхина Джордж Кеннана)
Нохчийн божарий ловзаргахь, 1880-гӀа шераш. (Сурт даьккхина Джордж Кеннана)
Шен цӀе Нохчий
Дукхалла а, ареал а
Дукхалла 2 млн

 Росси: 1 431 360 (2010)[1]

 Туркойчоь: 102 000[3]
 Кхазакхстан: 35 000[4]
 Франци: 29 000[5]
 Австри: 24 000[6]
 Бельги: 17 000[7]
 Германи: 12 000[8]
 Гуьржийчоь: 10 100[9]
 Ӏиракъ: 10 000[10]
 Шема: 6200[11]
 Азербайджан: 5000[12]
 Мисар: 5000[13]
 Урдан: 3200[14]
 Украина: 2700[15]
 ГӀиргӀазойчоь: 2000[16]
 Узбекистан: 1500[17]
 Туркмени: 800[18]

 АЦШ: 379 (2003)[19]
Хаам
Мотт Нохчийн
Дин Ислам
Йукъабоьду вайнах
Гергара къаьмнаш гІалгІай, бацой
Схьабалар Урарту, Хуриташ
Викилармин логотип Викиларми чохь медиафайлаш

Бехаш боллу мохк

 
Российн регеонашкара нохчийн дакъа (бахархой ларар 2010)

ХӀинца йолу хана къаьсттина дукхахболу нохчий Ӏаш бу Российн Федерацехь, мадарра аьлча — Нохчийн республикехь. Нохчийн къоман исторехь масийттаза хилла дӀасакхалхар.

Кавказан тӀом чекх баьлла чул тӀаьхьа 1865-чу шарахь 5 000 нохчийн доьзал[24] Хункар-махка кхелхира, оцу кхалхарах аьллар мухаджиралла. Тахан лерчу дийнахь Туркойчохь, Шемехь а, Урданехь а йолу нохчийн диаспор йу оцу хенахь кхелхинчу нохчийн тӀаьхье[25].

1944 шаран февралехь ах миллион сов нохчий даиман Ӏаш хиллачу даймехкара арабехира Йуккъерчу Азе. 1957 шаран 9 январехь нохчашна цӀа бахка бакъо йелира, амма цхьаберш Кхазакхстанехь а, ГӀиргӀазойчохь а бисира.

Дуьххьара а, шолгӀа а тӀом бахьнехь дукху нохчий Малхбузен Европе а, Туркойчу а Ӏаьрбийн пачхьалкхашка а бахара. Иштта Российн Федерацин регионашкахь йолу диаспорш алсам йелира.

Хьалха нохчийн хӀусамаш Ӏаьндари уллора лаьмнашкара Каспий-хӀорда тӀе кхаччалц йаьржина йара, амма цара гребенски а, донан а гӀазакхийн даьхний, говраш дӀалохкуш (лечкъайеш) дукха зулам дарна, 1718 шарахь царна тӀе масех эзар донан гӀазакхий бӀо бахийтира, цара церан латта дасдира, дукха нах байира. Ткъа биснарш юха а лаьмнашкахь хӀусамаш йина 1722 шарахь российн куьйга кӀела баьхкира. Царна тӀехь куьйгалладо цхьаболу къаноша, Персех боьзна а боцуш, хьалха шамхалах боьзна хиллаболу. Цуьндела пайда оцу латта тӀиера лахьабора шамхала, амма иза кӀезга бара, кӀеззиг уьстагӀий а, кхин даьхний а, и бахьана долуш пачхьалкхана оцу латах цхьан а пайда ца хуьлу. ХӀинца церан бахам даьхнийлелор бу, мотт гӀезалойниг буьйцу, бусулба динехь бу суннийн охлара[26][27].

1840-чу шарахь Пуллос иштта дийцира нохчий Ӏаш болу мехкан дозанаш:

  Кавказан аьрру фланган куьйгалхон керахь лоруш ду коьрта дукъан лаьмнийн а, Ӏаьндийн ГӀойхин а, ГӀой хина а, Каспий-хӀордан а, Теркан а, Ӏасс хина а, Даут-Мартанан а йуккъера латтанаш. Оцу меттиган коьрта бахархой бу нохчий, массо Кавказан къаьмнийн йукъара уггаре нуьцкъала, аьрха майра къам; Уьш лоруш бу 100 эзар са. ...[28]
  

ЦӀе

Этимологи

Кхечу къаьмнаш нохчех шайн маттахь цIе йоккху, масалла оьрсаш «чеченцы» олу, амма иза гIебартоша олуш долу «шашан» тӀера схьа догӀуш ду. Цхьа долу хьосташ ма аллара, «чеченцы» алар Чечан тӀера схьа даьлла (Грозненски кIоштар йурт)[29].

Нохчийн Iилманчаш оьрсийн маттар «чеченцы» Чечан юртах схьа даьлла хилар къобал ца до. Iаьрби Вагаповс боху, оьрсий Кавказе бахкалe дуккху хьалха лулар къаьмнаш олуш хилла нохчех «чеченцы»[30].

Шашех йоккху цӀе

Нохчий — (цхьаллийн терахьехь нохчо) Нохь пайхмаран (а.с.в.) тӀаьхьенах, Нохьас (а.с.в.) бийцина мотт буьйцуш къам ду[31]. Таханлерчу дийнахь дуьйна Ӏилманчаш шеко йоцуш мукӀарло а деш билгалла даьккхина ду Нохчийн къам а, къоман цӀе нохчий шира хилар[32]. Масалла нахчаматьяне кепехь нохчий хьахийна бу VII бхьей шарахь «Эрмалойн географи» йукъахь.[33]

 
Нохчийчоь(Tschetschenzen) 1400 шарахь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879
 
Нохчийчоь(Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картан т1ехь. H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879

Мотт

Нохчийн мотт а, культура а чӀогӀа йаржина гӀумкийн йукъахь, цера диалекташна Ӏаткъам бина. Къилбаседа кӀумкашкахула нохчийн культура а, мотт а кхиболу кӀумкашна йукъахь йаьржина а ца Ӏаш ломара халкъашна йукъахь а йаьржина[34].

Хьажа. кхин

Билгалдахарш

  1. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  3. ↑ Turkey - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 12 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2015 шеран 28 декабрехь
  4. ↑ Kazakhstan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  5. ↑ Chechen in France (инг.). Joshua Project. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 12 май.
  6. ↑ Austria - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  7. ↑ Belgium - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  8. ↑ Chechen in Germany // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  9. ↑ Chechen in Georgia // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  10. ↑ Iraq - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  11. ↑ Chechen in Syria // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  12. ↑ Azerbaijan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  13. ↑ Egypt - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  14. ↑ Chechen in Jordan // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  15. ↑ Ukraine - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  16. ↑ Kyrgyzstan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  17. ↑ Uzbekistan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  18. ↑ Turkmenistan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  19. ↑ Доклад Норвежского совета по беженцам
  20. ↑ население Дагестана
  21. ↑ население Ингушетии
  22. ↑ население Грузии
  23. ↑ Чечня Сегодня — Информационное Агентство Чеченской республики — Новости, обзоры, аналитика. Все о А. А. Кадырове. — Население и трудовые ресурсы
  24. ↑ Главный итог кавказской войны Архивйина 2016-03-06 — Wayback Machine
  25. ↑ Мухаджирство или переселение вайнахов на Ближний Восток Архивйина 2011-03-10 — Wayback Machine
  26. ↑ Историческое описание российской коммерции при всех портах и границах : От древних времян до ныне настоящаго и всех преимущественных узаконений по оной государя имп. Петра Великаго и ныне благополучно царствующей государыни имп. Екатерины Великия, / Сочиненное Михайлом Чулковым. — Санктпетербург : При Имп. Акад. наук, 1781—1788. — 4°. Т.2, кн.2. — 1785. — 90, 1-446, 449—626 [=624] с. Хранение: MK АН-4°/ 81-Ч; Хранение: W 213/831;
  27. ↑ ИОГАНН ГУСТАВ ГЕРБЕР ИЗВЕСТИЯ О НАХОДЯЩИХСЯ С ЗАПАДНОЙ СТОРОНЫ КАСПИЙСКОГО МОРЯ МЕЖДУ АСТРАХАНЬЮ И РЕКОЙ КУРОЙ НАРОДАХ И ЗЕМЛЯХ И О ИХ СОСТОЯНИИ В 1728 ГОДУ
  28. ↑ К управлению начальника левого фланга Кавказской линии отнесено пространство, ограниченное главным хребтом гор, реками Андийским Койсу, Сулаком, Каспийским морем и рр. Тереком и Ассою и Даут-Мартаном. Главное народонаселение этого пространства составляет чеченское племя, самое сильное, буйное и воинственное из всех кавказских народов; их считается до 100 тыс. душ. ...
  29. ↑ Берже А. П. Чечня и чеченцы. — Тифлис, 1859 — С. 107; Лаудаев У. Чеченское племя // Сборник сведений о кавказских горцах. — Тифлис, 1872. — Вып. VI — С. 3; Пожидаев В. П. Горцы Северного Кавказа. — М., Л.: Гос. изд-во, 1926 — С. 15. Ошаев X. Д. В сердце Чечни. — Грозный: «Серло», 1928 — С. 6; Далгат Б. К. Родовой быт чеченцев и ингушей в прошлом // Известия Ингушского научно-исследовательского института краеведения. — Владикавказ, 1934. — Т. 4. № 2. — С. 4.
  30. ↑ Вагапов А. Сборник статей Арби Вагапова. Чеченец значит красивый. (сайт «Zhaina. Нахская библиотека»). Архивйина 2011-04-14 — Wayback Machine
  31. ↑ ПОТОМКИ НОЯ: из прошлого в будущее. Сулейманов Джамбулат
  32. ↑ Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерк и социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — С. 56.
  33. ↑ Армянская география VII века по Р. Х. (приписывавшаяся Моисею Хоренскому). Азия. Пер. с др.-арм. и коммент. К. П. Патканова. — СПб., 1877.
  34. ↑ Гаджиева С.Ш. Дагестанский этнографический сборник. Вып. 1 / Гаджиева С.Ш.. — Махачкала: ИИЯЛ, 1974. — 243 с.

Литература


Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Нохчий&oldid=10075541»