Нашхой
Нашхой — тукхумашна Къамш доцу тайпа[1], J2, Т[2] гаплотобанера тайпа ду. Шен XV бӀешеран тептарехь Аздин Вазара[3] хьахийна Нашой а, Нашхой а нохчийн 48 тайпана йукъахь. Нашхойн тайпанах схьадевлла МозгӀарой а, ЧӀармахой а тайпанаш.
| Къена тайпа | |
| Нашхой | |
|---|---|
| Кхин цӀерш | Нашах, Нашхо |
| Этноиерархи | |
| Раса | кавказан |
| Йукъара хаамаш | |
| Мотт | нохчийн меттан галайнчІожан гараматтаьхь нашхойн лер |
| Йоза | нохчийн кириллицин абат |
| Дин | ислам (сунниташ) |
| Къам | нохчий |
| Таханлера дӀасакхалхар | |
 Росси: хууш дац Нохчийчоь: хууш дац |
|
| Хьалхалера дӀасакхалхар | |
| • шира. мохк Нашха | |
ЦӀе
бӀаьра нисйанТайпана цӀе Нашхой таханлерачу Ӏилманан-публицистикийн литературехь ца къаьстташ уьйр йолуш йу историн мехкаца Нашхаца. Цхьацца белхашкахь царех синонимаш хуьлу — дукха хьолахь авторш, Нашхой/Нашха хьахош, кхетадо нашхойн этнотоба а, уьш дуьххьала охьахевшина мохк а. Советийн нохчийн меттан талламхочо А. Г. Мациевс, хаам бира, шайн цӀе нохчий лелош болчу кхечу нохчех къаьсташ, Нашхойн тайпана наха кхечу тайпана йоккху шайн цӀе — нашха[4] олий. А. Г. Мациевн гипотеза йу, цуо дийцарехь йукъараллин/мехкан цӀе Нашхой/Нашха хила тарло эндоэтнониман нохчий [4] (хьажа Нохчий. Этимологи) бух. Иштта этимологин вариант лерира тергойан йезаш бевзаш болчу нохчийн Ӏилманчаша, масала лингвист, фил.Ӏ.д., профессор волчу И. Ю. Алироевс[~ 1] а, и.Ӏ.д., профессор волчу Ш. Б. Ахмадовс а[5].
ХӀоттам
бӀаьра нисйанНашхойн тайпан хӀоттам, иза декъадалар тайпанан гаьннашна (гаранаш, некъи) таханлерчу талламхоша дика теллина дац. Ӏилманан а, публицистикийн а белхашкахь хуьлу йуьззина а йоцу, тера а йоцу гаьннийн испискаш.
| Тайпанан гаьннаш (гараш) |
Тайпанан гаьннаш (некъи) |
Кхечу хӀосташца |
XIX, XX, XXI бӀешерийн фамилеш (цӀа, доьзал) |
Тайпанан йарташ Нашхахь | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | МоцIархой | МоцIара[~ 2] | |||||||
| 2 | ТIистархой | ТIиста | |||||||
| 3 | Хьайбахой | Хьайбаха | |||||||
| 4 | Хьижахкхой | Хьижахка[~ 3] | |||||||
| 5 | ХIилхой | 1 | Берса-некъе | БоршиговгӀар | ХIийла[~ 4] | ||||
| 2 | Бода-некъе | ||||||||
| 3 | БIоза-некъе | ||||||||
| 4 | Саккхал-некъе | ||||||||
| 5 | Хушпар-некъе | ||||||||
| 6 | ЧIармхой | ЧIармаха | |||||||
Мотт
бӀаьра нисйанНашхой хилла/бу? Нашхойн диалектан аьккхашка-орстхошка узуш буьйцу мотт (иштта наггахь олу галанчӀоьже узуш буьйцу мотт) лелориш. Таханлерачу лингвистин классификацица иза бу нах-дегӀастанан меттанийн нахийн геннан вайнехан кластеран мотт[6]. Аьккхийн-орстхойн узуш буьйцу метто латтабо нохчийн а, гӀалгӀайн а меттанашна йукъара меттиг, амма XX бӀешарахь цкъа нохчийн, юха гӀалгӀайн диалектех тухура, ткъа нашхойн диалектах талламхоша олура лер[7].
Географи
бӀаьра нисйанДозанаш
бӀаьра нисйанНашхан доза ду Пешхаца, ТӀерлаца, Галайца, Ялхараца. Нашха лаьтта Гихан а, Рошни а хиш йукъахь. Йекъало 2 декъе: ТӀехьа Нашха а, Сехьа Нашха а[8].
Топонимаш
бӀаьра нисйанНашхойн хи – ЧӀебарлара хин цӀе йу. Нашха – Курчалара шовда. Лахарчу Курчалан къилба-малхбузен йисташкахула охьадоьду шовда. Нашах лаьттинчу кӀога – Аьккхара ВӀовган малхбалехьа. Нашхойн кӀайчу йуххие – КӀайчу йуххиен малхбузехьара саьлнаш. Нашхойн хи – ЧӀебарлара Буонахуойн саьлнашна малхбалехьа[8]. А.Сулеймановс дийцарехь, хин бердашца баьхна Нашхой.
Этноистори
бӀаьра нисйанЦхьа могӀа Ӏилманчаша дийцарехь дуьххьара нашхой охьахевшина мохк — Нашха, дукхах долчу нохчийн, гӀалгӀайн тайпанийн Даймохк бу[9], нохчийн тайпанийн цхьаьна декъо (20 сов хила тарло[~ 5]) шайн дай оцу историн мехкара хуьлуьйту[10]. Дукхаха долчу дийцаршкахь нохчий охьахевшина шира меттиг лору Нашха, цундела царна йукъахь ойла лела, нагахь милла а Нашхара ваьлла велахь — иза Нохчийчохь бух болуш стаг хилар[4].
Шеш Нашхойх, иштта тайпа олу, кхин тӀе иза лору даккхийчарех[4], ца догӀу тукхмашна йукъа. Ш. Б. Ахмадовс (2002) дийцарехь хьалха Нашхахь хилла ладаме вайнехан шайн урхалла даран йукъ — «Къанойн кхеташонах» цхьаъ[5] ( тиламало Мехк-кхел ца йуьйцу).
Нохчийн талламхочо-мохкӀаморхочо, хьехархочо, халкъан поэта А. С. Сулеймановс дийцарехь (нохчий арабахар таьӀна дуьту цуо), нашхой «лаьмнашкахь баха хала долун дела шайн эвланаш а йитина, шуьйра охьахевшина акъарийн гӀаланашкахь а, йарташкахь а»[11]. Амма, тера ду, нашхойн доккхаха долу дакъа даьхначух шайн историн Даймахкахь — Нашхахь 1944 шо кхаччалц, оцу меттигера бахархой Кхазакхстане арабаххалц[7]. Тептарш дийцарехь, тайпан да ву Нашхо нохчийн къоман да. Кхечу версешца, къоман да хилла Турпал Нохчо[12]. Гуьржехахь нашхоша лелайо гуьржийн чеккхе йолу фамилеш: Борчашвили (БорчаевгӀар, БоршиговгӀар). Дуьххьарлера нохчийн дай охьахевшина Галайн-Ӏам уллохь, уьш Шемара паччахьах бевдда бара (МоцӀархан уллохь ду Шама дукъ[13]). Вайнехан шира дай севца меттиг нажан хьун (нажх) йара, цхьаьна новкъахочо шен лаьттах Ӏоьттина йицйира, йухаберза дагадеачи цуо терго йира оцу гӀаж тӀехь зуьгалаш довларан. Иза делера хаам хетна уьш севцира оцу йезачу меттигашкахь. Нажх боху дош хенан йохаллехь хийцаделира Нашх аьлла, иза массо а нохчийн Даймохк хилира, нохчий кхузара кӀез-кӀезиг баьржира хӀинца шеш бехачу махкашкахула. Нашхоша шайн тайпанан йурт лору Моцкъара, цигахь Ӏалашбина тайпанан йай. Иза хилла йалх цӀестан экъанех бина, хӀора экъан тӀехь Ӏарбойн маттахь вежарийн цӀераш хилла йазйина. Цуо гойту нохчийн дай бусулба хилла хилар, баьхкина уьш оцу махка VӀӀ бӀешерал тӀаьхьа, иза мелла а бакъдо «Нохчий схьабовларх долчу тептаро». Оцу тептаро дийцарехь Нашхан да хилла Шамхан Ӏабдул-ханан кӀант а, Шамахь эмир хиллачу Сайд-Ӏали-Шамин кӀентакӀант. Циггахь дуьйцу Шамханах Нашхахь 13 гуола (тайпа) йаьлла бохуш[3]. «Путевые наброски А.Костерина» («А.Костеринан новкъара йаззамаш») цӀе йолчу тептарехь дуьцу, Шамханан да Ахьмадхан (ӀабдуллахӀ шолгӀа цӀе хила тарло, «АллахӀан лай» бохург ду иза) хилар, ткъа Нашха кхоьллинарг Шамханан ваша Ӏаббас вуьйцу. Кхин тӀе Гендаргнойн тайпа Нашхара даьлла а боху тептаро[14].
Гендаргнойн тайпанан «ДегӀастане Шамара элий бахкарх лаьцна тептар[15]» тӀехь изза цӀераш йоху, амма Нашха йиллинарг лору Фахьруддин (Хьамзатан а, АргӀанан а шича), цунна и латташ дитина Шамханан кӀанта Хьамзата. Оцу тептарехь йалайо Гендаргнойн тайпанан силсил. Силсилехь Гендаргнойн дайшлахь ву Ахьмадханан кӀентакӀант АргӀан.
Сулейманов Ахьмада йалийна ширачу Моцкъара эвлара некъен силсил: СолтагӀа – ШапаӀ – Ӏусман – Бешти – Бузарт – Алдам – Ислам – Ислам – ИсмаӀил – ИсмаӀил – Ишхо – Ӏела – Ӏела –Уьйрасха – Ида – Анзор – Золза – Зама – Замбек – Мурат[16].
Тайпанан йай
бӀаьра нисйанКхечу дийцаршкахь нохчийн да Нашхо йа Нохчо хилла боху. Цуьнан йалх кӀант хилла: Моцкъаро, Хьайбахо, ЧӀармахо, Хьижигхо (ГӀой), ТӀистархо, Хьийлахо. Цара иштта цӀераш йолуш эвланаш йехкира. Вежарий хӀора дийнахь гуллалуш хилла тайпанан йай тӀе кхаа рожехь, оцу йай чуьра цхьаьна йууш, вежаралла чӀагӀдора. Тайпанан йай хилла йалх цӀестан экъанех бина, хӀора вешийна цхьацца экъа кхочуш. ХӀора экъан тӀехь Ӏарбойн маттахь вежарийн цӀераш хилла йазйина: Моцкъаро, Хьайбахо, ЧӀармахо, Хьижигхо, ТӀистархо, ХӀийлахо. ХӀораниг шайн цӀеран экъан дуьхьала хаара, уьш церан долара меттигаш йара[8]. Нашхахь бара оцу йайн дакъа доцу нах а, цара цунна гонаха питанаш леладора, царна цатовра тайпанан йайно вежарийн доьзалан уьйр чӀагӀйар. ХӀуъа а дора наха йай бохабайтархьама. Йай кхечира Шамилан замане. Оцу хенахь йай чохь йуург ца йора, хӀора доьзалан шайн йай бара, шира йай маьждигехь Ӏалашбеш бара, динан Ӏиданашкахь сагӀа доккхуш лелабора. Дуьххьара Нохчийчухула чекхволуш, имам Шамил кхечира шен эскарца Нашха, ЧӀармаха эвлахь сецира иза. Питанечу йуртахоша Шамилан чудиллира, нагахь Нашхойн йай хӀаллак ца бахь хьан Ӏедал тӀе муххале а лоцур дац цара, дуьхьала бовла а мега аьлла. Шамила эскаран йуург йан беза аьлла йай схьа а баийтина, чохь йуург йина, йай бохийра цӀестан кийсакаш йина. Кийсакаш Ӏинах кхийсира, иштта хӀаллак бина Нашхойн йай.
Беха меттигаш
бӀаьра нисйанНашхой беха массо аьлча санна Нохчийчоьнан ярташкахь: ВаларгтӀе, Галне, Гихчу, Дечкан-ГӀала, Доьлаке, Котар-Йурт, Лакха-Невре, Ӏалхан-ГӀала, Ӏалхан-Йурт, Ӏашхойн-Марта. Нашхан йукъахь хилла нах беха меттигаш: ГӀарбихьакханчу, Ехкачу, Зерха, КӀайчаюхе, КӀелахбаса, МогӀасте, МоцӀарха, Мушечу, Саканжиеле, ТӀийста, Хотташкоча, Хьайбаха, Хьижахка, ХӀийла, ЧӀармаха (J2), Ӏажгечу, ӀаршӀалечу [16].
Тайпанан гӀарабевлла нах
бӀаьра нисйан- Бисанин Гелаг — Нашхара наиб, схьаваьлла Хьайбахь эвлара.
- Нашхойн Олдам — имам Шамилан Нашхара наиб.
- Сота-шайх – Накъшбандин шайх. Вина Теркйисттера йуьртахь Лакха Неврехь. ДӀавоьллина Кхазакхстанехь. Лакха Неврех зиярат дина[17].
- Элах-молла – Накъшбандин шайх. Вина Доьлакехь. Кхелхина 1885 шарахь Ӏаьржа хӀорд тӀиерачу кеман тӀехь. ЧӀаьнта-Йуьртахь зиярат дина[18].
- Эльдарханов, Таштемир Эльжуркаевич – Ӏ-ра а, ӀӀ-гӀа а Российн Пачхьалкхан Думан депутат, 1918 ш. ГӀойтӀан халкъан Советан председатель, Нохчийн ревкоман председатель, Къилбаседа-Кавказан мехкан кхочушдаран комитетан Къоман Советан председатель (1925 ш.) Дон тӀиера Ростовхь.
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- Комментареш
- ↑ В своей работе 1990 года «Язык, история и культура вайнахов» И. Ю. Алироев высказал мнение о том, что заслуживает внимание этимология этнонима нохчий от слова «народ» и является интересной этимология предположенная А. Г. Мациевым от названия исторической области Нашха. Также в этой работе он предложил собственную этимологию имени нохчий — от слова «плуг». В дальнейшем он просто повторил эти утверждения в работе 1999 года («Чеченский язык», переиздана в 2001). В работе 1999 года («Чеченцы! Кто они?», в соавторстве с председателем Госсовета ЧР М. М. Сайдуллаевым) и в работе 2002 года («История и культура вайнахов», в соавторстве с министром культуры ЧР М. К. Осмаевым), И. Ю. Алироев уже не упоминает гипотезу А. Г. Мациева, ровно как и свою гипотезу — теперь он останавливается только на предположении родства этнонима нохчий со словом «народ» (Алироев И. Ю., 1990, с. 14-15; 2001 (1999), с. 5-6; Алироев И. Ю., Сайдуллаев М. М. 1999, с. 8; Осмаев М. К., Алироев И. Ю. 2003, с. 33).
- ↑ Также именовался Моцкъара, МоцIарха.
- ↑ Также именовался ГIой.
- ↑ Иштта олуш хилла ХIийлах.
- ↑ В своей работе 1990 года «Язык, история и культура вайнахов» И. Ю. Алироев сообщает, что согласно одному из преданий, выходцы из области Нашха расселились почти по всей Чечне и количество их тайпов было более 20. В дальнейшем он повторил это утверждение в работе 1999 года («Чеченский язык», переиздана в 2001) (Алироев И. Ю., 1990, с. 15; 2001 (1999), с. 6).
- хӀост
- ↑ Мамакаев М.А. «Чеченский тайп (род) в период его разложения» Грозный, ГУП «Книжное издательство», 1973
- ↑ Chechen-Noahcho DNA Project - Y-DNA Classic Chart
- ↑ 1 2 Газета «Республика» от 14 февраля 1991 года
- ↑ 1 2 3 4 Мациев А. Г., 1965, с. 6.
- ↑ 1 2 Ахмадов Ш. Б., 2002, с. 283.
- ↑ Коряков Ю. Б., 2006, с. 26.
- ↑ 1 2 Арсаханов И. А., 1969, с. 97.
- ↑ 1 2 3 Сулейманов А.С. «Топонимия Чечни», стр.62, Нальчик, Издательский Центр «Эль-Фа» 1997
- ↑ Куркиев А. С., 2005, с. 316.
- ↑ Сулейманов А. С., 1978, с. 145.
- ↑ Сулейманов А. С., 1978, с. 146.
- ↑ Сулейманов А. Топонимия Чечни. Гр.: ГУП «Книжное издательство», 2006
- ↑ Сулейманов А.С. «Топонимия Чечни», стр.78, Нальчик, Издательский Центр «Эль-Фа» 1997
- ↑ А. Костерин, «По Чечне», (Путевые наброски), стр.288-289
- ↑ «Теркйист» газет, 2007 ш. 23 январь, № 7-9, «ДегӀастане Шамара элий бахкарх лаьцна тептар»
- ↑ 1 2 Сулейманов А.С. «Топонимия Чечни», стр.63, Нальчик, Издательский Центр «Эль-Фа» 1997
- ↑ Духаев А. «Плеяда шейхов из Надтеречья», стр.27, Лаха-Невре, 1997
- ↑ Духаев А. «Плеяда шейхов из Надтеречья», стр.22-26, Лаха-Невре, 1997
Литература
бӀаьра нисйан- Алироев И. Ю. Язык, история и культура вайнахов / Ред. И. А. Ирисханов. — Гр.: Чечено-Ингушское объединение «Книга», 1990. — 368 с. — 5000 экз. — ISBN 5-7666-0102-6.
- Алироев И. Ю. Чеченский язык / Под ред. М. Е. Алексеева. — Издание 2-е, исправленное. — М.: «Academia», 2001 (1999). — 152 с. — (Языки народов России). — ISBN 5-87444-049-6.
- Алироев И. Ю., Сайдуллаев М. М. Чеченцы! Кто они?. — М., 1999. — 168 с.
- Арсаханов И. А. Галанчожский диалект // Чеченская диалектология / Под ред. З. А. Гавришевской. — Чечено-Ингушский НИИ истории, языка, литературы и экономики. — Гр.: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1969. — 211 с. — 600 экз.
- Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века) / Научн. ред. А. Д. Яндаров. — Академия наук Чеченской Республики. Чеченский государственный университет. НИИ гуманитарных наук Чеченской Республики. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с. — ISBN 5-94587-072-3.
- Коряков Ю. Б. Северокавказская семья // Атлас кавказских языков (с приложением полного реестра языков). — РАН. Ин-т языкознания. — М.: «Пилигрим», 2006. — 76 с. — ISBN 5-9900772-1-1.
- Куркиев А. С. Ингушско-русский словарь: 11142 слова = ГIалгIай-Эрсий дошлорг: 11142 дош. — Ингушский государственный университет. — Магас: «Сердало», 2005. — 544 с. — 5000 экз. — ISBN 5-94452-054-Х.
- Мациев А. Г. Чеберлоевский диалект чеченского языка // Известия ЧИНИИИЯЛ Языкознание. — Гр., 1965. — Т. 6, вып. 2.
- Осмаев М. К., Алироев И. Ю. История и культура вайнахов / Рецензенты Н. С. Прокуророва, Я. Г. Рокитянский. — М.: «Academia», 2003. — Стб. 384 — 3000 экз. — ISBN 5-87444-192-1.
- Сулейманов А. С. II часть: Горная Ингушетия. Горная Чечня // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.). — Гр.: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.
- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 682 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4. (сокращённое переиздание на чеченском и русском языках)