Ӏа (шеран зама)

ХӀокху агӀонан йац хьаьжжина версеш, хила мега, цуьна дикаллин мах ца хоттийна болучу барамца.

Ӏа — шеран заманах еаннах цхьаъ, гуьйренна а, бӀаьстенна а йукъахь.

Ӏа Сярьги Ленинградан областехь 1972 шо.

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Ӏа (маьӀнаш).

Оцу шеран заманан коьрта хьесап — дукхаха йолчу Дуьнеан кӀошташкахь хӀоьттина лахара температура (Цельсин 0 градусал лахара), ло латта тӀе оьгу, лаьтта охьадуьллу.

Дуьнен тӀиера заманан хийцамаш боьзна бу планета Мелхан гуонаха шеран хьовзаран мурца а, орбитан экъане хьаьжна хьовзаран семан таӀарца а.

Астрономин Ӏа

Астрономин Ӏа планетан тӀехь лаьтта Ӏай малх цӀа кхачарца бӀаьста де-буьйса нисдаллалц, аьлчи а Дуьненан Къилбаседа эхигехь 22 декабрера 21 март кхаччалц, Къилба эхигехь 22 июнера 21 сентябрь кхаччалц. Цхьацца шерашкахь (Дуьнен тӀехь) и астрономин моменташ йогӀу тайп-тайпанчу хенашкахь (гайтинчу де-буьйсан чохь).

Астрономин Ӏа Нохчийчохь

Нохчийчохь Ӏа — Ӏаламехь уггар шийла хан ю. Маца юлу Ӏаьнан чилла. Муха хуур ду Ӏа доьлча? Халкъо олуш ду: «Малх цӀа кхаьчча Ӏа дулу». Иза нийса ду. Де уггар дацделла хан хуьлу иза. Цул тӀаьхьа догӀуш долу масех де кхин хийца ца луш лаьтта.

И денош дӀадевлча, де дахдала долало. Ӏаьнан уггаре а шийла цхьа мур хуьлу. Цунах чилла олу. Чилла юлу Ӏа доьлла ткъа де даьлча. Иза шовзткъа дийнахь-бусий лаьтта. Чиллахь гӀайба санна тӀе ло диллина, массо а геннаш лаьтта хӀуттуш букар дахна хуьлу диттийн, коьллийн. Ӏаьнан хьун, хьежа ца кӀордош, исбаьхьа хуьлу. ХӀаваъ цӀена, садеӀа атта хуьлу.

Рузман Ӏа

Рузман Ӏа лаьтта кхаа баттахь: Къилбаседа эхигехь иза — декабрь, январь, февраль, ткъа Къилбахь — июнь, июль, август.

Ӏийса пайхамар варан а, керла шеран а Ӏиданийн ламасташкахь а, Русехь Святкаш олуш хилла церан деланийн динан аналогашкахь а, Ӏа доладалар малх цӀа кхачаре дихкина.